Tib termin-2016. p65

14-§. GAPDA SO‘ZLARNING TARTIBI
Lotin tilida gap bo‘laklarining tartibi erkindir. Gapning boshida ega, o‘rtasida to‘ldiruvchi, oxirida kesim keladi. Masalan: Aegrota pilulam sumit - bemor hab dori ichyapti.
15-§. TIBBIYOTDA QO‘LLANILADIGAN QUYIDAGI FE’LLARNI XOTIRANGIZDA SAQLANG

Addere	— qo‘shmoq
adhibere	— qo‘llamoq, ishlatmoq
agitare	— chayqatmoq
audire	— eshitmoq
auscultare	— eshitib ko‘rmoq
colare	— suzmoq
concidere	— kesmoq
conspergere	— sepmoq
contundere	— yanchmoq
coquere	— pishirmoq, qaynatmoq
curare	— davolamoq
dare	— bermoq
diluere	— qo‘shmoq, suyultirmoq
diagnoscere	— aniqlamoq
dividere	— bo‘lmoq
exsiccare	— quritmoq
extendere	— surtmoq
extrahere	— chiqarib olmoq
extrimere	— siqmoq
filtrare	— suzgichdan o‘tkazmoq
formare	— shakl bermoq
finire	— tugatmoq
infundere	— quymoq
macerare	— ivitmoq

37

u
u

miscere	— aralashtirmoq
obducere	— o‘rab olmoq, qoplamoq
palpare	— paypaslamoq
praeparare	— tayyorlamoq
recipere	— olmoq
refrigerare	— sovitmoq
repetere	— takrorlamoq
salvere	— sog‘ bo‘lmoq
valere	— sog‘ bo‘lmoq
servare	— saqlamoq
solvere	— eritmoq
signare	— belgilamoq
sterilisare	— qaynatib tozalamoq
sumere	— qabul qilmoq, ichmoq
terere	— qirg‘ichdan o‘tkazmoq
vertere	— orqasiga aylantirib qaramoq

21-mashq. Quyidagi fe’llarni tuslanishiga ko‘ra gu-ruhlarga ajrating.
Audire, colare, miscere, obducere, palpare, coquere, curare, dare, dividere, recipere, salvere, sumere, ver-tere, solvere, repetere, praeparare, conspergere, finire.
22-mashq. Fe’llarning negizini aniqlang.
Addere, agitare, filtrare, finire, macerare, servare, extendere, valere, signare, terere, vertere, concidere.
Namuna:

Fe’l	Tuslanish	Negiz
Addere	III	add

u
23-mashq. Quyidagi fe’llarning buyruq shaklini hosil qiling va o‘zbek tiliga tarjima qiling.
Agitare, audire, auscultare, conspergere, contundere, coquere, diagnoscere, extendere, praeparare, signare, dare, terere, miscere, vertere, adhibere, filtrare, colare, finire obducere.

38

Namuna:

Fe’l	Tuslanish	Negiz	Buyruq mayli
			birlik	ko‘plik
Audire	IV	audi	audi eshit	audite eshiting

u
24-mashq. Quyidagi fe’llarni ma’nosiga qarab joylash-tiring.

_©

Auscultare	— takrorlamoq
colare	— olmoq
obducere	— davolamoq
dare	— shakl bermoq
miscere	— belgilamoq
praeparare	— eshitib ko‘rmoq
infundere	— suzmoq
dividere	— o‘rab olmoq
signare	— bermoq
formare	— aralashtirmoq
dignoscere	— tayyorlamoq
curare	— quymoq
sterilisare	— bo‘lmoq
vertere	— aniqlamoq
repetere	— qaynatib tozalamoq
recipere	— orqasiga aylantirib qaramoq
Mavzularga oid savollar

1. 
   Lotin tilida nechta tuslanish bor?
   
2. 
   Qanday qo‘shimchali fe’llar birinchi turda tuslanadi?
   
3. 
   Qanday qo‘shimchali fe’llar ikkinchi turda tuslanadi?
   
4. 
   Qanday qo‘shimchali fe’llar uchinchi turda tuslanadi?
   
5. 
   Qanday qo‘shimchali fe’llar to‘rtinchi turda tuslanadi?
   
6. 
   Fe’lning negizini qanday aniqlash mumkin?
   
7. 
   I, II va IV turda tuslanadigan fe’llarning buyruq shakli qanday hosil bo‘ladi?
   
8. 
   III turda tuslanadigan fe’llarning buyruq shakli qanday aniqlanadi?
   

39

9. Aniqlik nisbati fe’l negiziga qanday qo‘shimchalar qo‘shish
yordamida hosil qilinadi?
10. Majhullik nisbati fe’l negiziga qanday qo‘shimchalar qo‘shilsa
hosil bo‘ladi?

Lotin maqollari va hikmatli so‘zlar
Patriam amare et defendere debemus.
Vatanimizni sevishimiz va himoya qilishimiz kerak.
Non est medicina sine lingua latina.
Lotin tilisiz tibbiyotni tasavvur etib bo‘lmaydi.
Salve.
Assalom.
Salvete!
Assalomu alaykum!
Vale!
Xayr! Yaxshi qol! Ko‘rishguncha!
Valete!
Ko‘rishgunimizcha xayr! Yaxshi qoling!
Labor omnia vincit.
Mehnat hamma narsani yengadi.
16-§. OТ
Predmetning ma’nosini ifodalaydigan va grammatik son, egalik, rod, kelishik kategoriyalariga ega bo‘lib, kim? nima? so‘roqlariga javob beradigan mustaqil so‘z turkumiga ot deyiladi. Otlarda uch xil grammatik rod bo‘lib, ular quyidagicha:
Rod (Genus)
Genus masculinum - Genus maskulinum
Genus femininum - Genus femininum
Genus neutrum - Genus neutrum
Son (Numerale)
Lotin tilida otlar ikki songa ega:
Singularis - birlik son
Pluralis - ko‘plik son
40
Lotin tilida ham xuddi o‘zbek tilidagidek oltita kelishik mavjud bo‘lib, tibbiyotda otlar, asosan, beshta kelishikda turlanadi.
Kelishik (Casus)
Casus Nominativus — bosh kelishik, kim? nima?
Casus Genetivus — qaratqich kelishigi,
kimning? nimaning?
Casus Dativus — jo‘nalish kelishigi, kimga?
nimaga?
Casus Accusativus — tushum kelishigi, kimni?
nimani?
Casus Ablativus — chiqish kelishigi, kimdan?
nimadan?
Casus Vocativus — gapda bosh kelishik bilan bir
xil savolga javob bo‘lib ke-ladi. Shuning uchun ham oltinchi kelishik tibbiyotda qo‘llanilmaydi.
Lotin tilida otlarning turlanish xususiyatlarini, asosan, besh guruhga bo‘lish mumkin. Otlarning guruhlardagi tur-lanish xili qaratqich kelishigi (Genetivus Singularis)ning birlik sondagi kelishik qo‘shimchasiga qarab aniqlanadi.
Qaratqich kelishigi birlik sonining besh guruhda turlanish qo‘shimchalarini xotirada saqlang.

Guruhlar	Genetivus Singularis	qo‘shimchalar
I	ae
II	i
III	is
IV	us
V	ei

Lug‘atda otlar quyidagicha yoziladi: bosh kelishikning to‘liq shakli, keyin qaratqich kelishigining qo‘shimchasi va rodi. Masalan:
41
Aqua, ae, f — o‘qilishi — aqua, aquae, — suv,
feminini dens, ntis, m — o‘qilishi — dens, dentis, — tish,
masculini
septum, i, n — o‘qilishi — septum, septi — to‘siq,
neutri
Otlar kelishiklar bo‘yicha turlanganda ot negiziga kelishik qo‘shimchalari qo‘shiladi. Otning negizini topish uchun qaratqich kelishigi birlik soni shaklidan kelishik qo‘shimcha-sini olib tashlash kerak:

Nominativus Singularis	Genetivus Singularis	Ot negizi
aqua dens septum	aquae dentis septi	aqu— dent— sept—

u

25-mashq. Quyidagi otlarning turlanishini va rodini aniqlang:
Tinctura ae, f; musculus, i, m; species, ei, f; dysente ria, ae, f; cutis, is, f, col-apsus, us, m; unguentum; i, n, membrana, ae, f; spasmus, i, m; folium, i, n; dies, ei, f; coelia, ae, f; habitus, us, m; bacillus, i, m; aer, is, m, res, ei, f.
17-§. OTLARNING BIRINCHI GURUHDA TURLANISHI
Otlarning birinchi guruhda kelishiklar bo‘yicha turlanishiga bosh kelishik birlik sonida (Nominativus Singularis) «a» qo‘shimchasi bilan tugallangan jenskiy roddagi otlar kiradi. Qaratqich kelishigi birlik sonida (Genetivus Singularis) esa, «ae» qo‘shimchasi bilan tugallanadi va lug‘at shakli quyida-gicha bo‘ladi. Masalan: Tinctura, ae, f - spirtli eritma, tabuletta, ae, f - tabletka, pilula, ae, f - hab dori. Bu otlar jenskiy rodga tegishli otlardir. Jenskiy roddagi otlar quyidagi kelishiklarda turlanadi:
42

Cesus	Singularis	Pluralis	Singularis	Plurali
Nominativus	a	ae	pilula	pilulae
Genetivus	ae	arum	pilulae	pilularum
Dativus	ae	is	pilulae	pilulis
Accusativus	am	as	pilulam	pilulas
Ablativus	a	is	pilula	pilulis

Dori nomlari va dorivor o‘simliklar nomi hamma vaqt bosh harf bilan yoziladi.