ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР 279 ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ ўзбек болаларида логопедик коррекцион ишнинг зарурлиги, бу камчиликлар логопеднинг
ёрдамисиз бартараф этилмаслиги, балки улар бола учун мактаб дастурини ўзлаштира
олмаслигига бош сабаб бўлишини исботлаб берди. Фонематик идрокни ва товушлар
талаффузидаги камчиликларини коррекциялаш устида логопедик иш олиб борилиши
боланинг нутқий ва рухий ривожланиши учун муҳим хисобланади. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларида она тилининг ўзига хос хусусиятини ҳисобга олган ҳолда товушлар
талаффузидаги камчиликлар масаласи М.Ю.Аюпова тадқиқотининг марказида туради.
М.Ю.Аюпова томонидан фонетик-фонематик камчиликка эга бўлган болаларни ўз вақтида
диагностика қилиш бўйича методик тавсиялар таклиф этилган [2]
Дизартрия нутқ камчилигига эга бўлган болаларда фонематик эшитувнинг
шаклланганлик холатини ўрганш мухим ахамиятга эга. Фонематик эшитувни ўрганиш учун
таклиф этилган тизим ўз ичига болалар нутқига бахо берувчи логопедик амалиёт учун
анъанавий усулларни ўз ичига қамраб олган. Уни ўтқазилиши ва тизимни балли бахоланиши
стандартлаштирилган бўлиб, у нуқсонни қай даражадалигини кўрсатиш ва фонематик
эшитув бузилишини намоён бўлиши даражасини белгилашга имкон беради. Кейинчалик
тизим боланинг фонематик эшитувини ривожланиш динамикасини ва коррекцион
таъсирнинг самарадорлигини кузатиш учун ахамиятга моликдир.
Бу тизим дизартриянинг енгил шаклига эга бўлган болаларда фонематик эшитув ва
идрокни текшириш учун мослаштирилган. У дизартириянинг енгил шаклига эга бўлган
болаларни фонематик идроки ва фонематик идрокнинг шаклланиши шартларини текшириш
учун қатор топшириқлардан ташкил топган. Нутқий топшириқларни эшитиб идрок этишни
текширишдан олдин болани физиологик эшитувини текшириш натижалари билан танишиш
шарт хисобланади.
Текшириш тизими қуйидаги топшириқларни ўз ичига олади:
1.
Нонутқий товушларни таниши.
2.
Товушнинг баландлиги, кучи, тембирини фарқлаш.
3.
Товуш таркибига кўра яқин сўзларни фарқлаш.
4.
Бўғинларни фарқлаш.
5.
Фонемаларни фарқлаш.
6.
Элементар товуш тахлили кўникмаларини аниқлаш [4].
Кўпгина олимларнинг маълумотларига кўра, идрокни шакилланмаганлиги нутқий
камчиликларга олиб келувчи сабаблар ичида биринчи ўринни эгаллайди, шунингдек,
мактабгача ёшдаги болаларни ўқиш фаолиятига мослаша олмасликларига хам сабаб бўлади.
Бола жуда кўп турдаги товушларни эшитади, улар бўғин кетма-кетлигида бирикиб,
узлуксиз компонентларни ташкил этади. Болалар фонематик эшитувини текшириш ҳамда
коррекциялаш жараёнида шундай фонемага диққатини қаратиш керакки, битта фонемани у
доимий белгисига кўра бошқа барча товушлар ичидан ажрата олсин. Агар бола бунга
ўрганмаса, у битта сўзни бошқасидан ажрата олмайди, уни таний олмайди.
Агар болада алохида товушларнинг акустек образи шаклланмаган бўлса, фонемалар
эшитилишига кўра фарқланмайди, бу товушларни алмаштирилишига олиб келади. Нутқ учун
зарур бўлган барча товушлар шаклланмагунча артикуляр база тўлиқ хисобланмайди [3]
Бошқа ҳолларда болада барча артикуляцион холатлар шаклланган бўлади, аммо баъзи
холатларни фарқлаш малакаси бўлмайди, бу танланган товушни нотўғри талаффуз этишга
олиб келади. Бунинг оқибатида фонемалар алмаштирилади,битта сўз турли хил товушлар
қатори сифатида қабул қилинади. Бу ходиса фонемаларни (товушларни) ўзаро
алмаштирилиши ёки қориштирилиши деб аталади.Товушларни алмаштирилиши ёки
қориштирилиши фонологик ёки шунингдек фонематик нуқсонлар сифатида гурухланади,
Боланинг фонематик эшитувдаги камчиликлар товушлар талаффуздаги камчиликларни
келиб чиқшига ҳамда ёзма нутқга ҳам салбий таъмир этиши мумкинлиги амалиётда ўз
тасдиғини топган [2]