The ministry of higher and secondary special eduction of the republic of uzbekistan

W – сув етказиб бериш ҳажми

Табиий ресурсларни иқтисодий баҳолашда харажатли концепция бир неча маротаба танқид остига олинган. Агар ушбу концепцияга оҳиригача амал қилинса, у ҳолда ўзлаштириш ва унумдорлигини сақлаш учун деярли харажат қилинмаган, юқори ҳосил олинишини таъминлаётган қора тусли ер участкаси, ўзлаштириш ва унумдорлигини сақлаш учун кўп моддий ва меҳнат ресурслари сарф қилинган, кам ҳосил берувчи бўз ёки тошлоқ тупроққа нисбатан ҳам жамият учун камроқ қимматга эга бўлади.
Моҳияти жиҳатидан харажатли концепция табиий бойликларнинг бепул концепцияси бўлиб ҳисобланади, чунки яққол бўлмасада оҳиргининг якка турлилик ва чексизлилик тўғрисидаги гипотезасига асосланади. Сув учун харажатларни уни халқ хўжалигидаги аҳамиятига мос келмаслигини таъкидлаб, Т.С.Хачатуровнинг фикрини келтирамиз: «Сувга ҳақ харажатлар миқдори билан белгиланиши керак эмас. Дарёлардаги сув кубометрини ҳисобланган таннархи харажатлар ўлчами бўйича 1 м³ ҳисобига 1 дан 3 сўмгачани ташкил этади. Гап ушбу харажатларни ёқлаб чиқишда эмас: сув баҳоси истеъмолчини уни тежаб тергаб ишлатишга мажбур қилиши лозим”.
Натижавийлик. Харажатли назарияга зид равишда натижавий концепция яратилган. Унинг биринчи турига мувофиқ сувдан фойдаланиш объектини баҳоси сифатида уни ишлатиш ҳисобига олинган ялпи маҳсулот қабул қилинган, иккинчисига кўра эса ялпи маҳсулот қийматидан жорий харажатлар чегирилиши кўзда тутилган эди.
Натижавий концепцияни ҳар икки турининг ҳам умумий камчилиги – баҳоланаётган объектни халқ хўжалигининг бошқа соҳаларидан алоҳида кўриб ўтилишидир, бу эса баҳоланаётган объект билан биргаликда фойдаланилган ресурсларни қўллашнинг муқобил имкониятларини топиш имконини бермайди. Харажатли ва натижавий ёндашувларни қарама қарши бўлиб кўринишига қарамасдан табиий объектларни ўзаро ва иқтисодиётнинг бошқа бўғинлари билан боғлиқ бўлмаган ҳолда кўриб ўтиши ушбу концепцияларни яқинлаштиради, ҳар бир муайян объектга таълуқли кўрсаткичларни таҳлил қилишга асосий урғу берилади. Харажатли ва натижавий ёндашувларнинг тор тармоқли йўналтирилганлиги сув ресурсларини баҳолашда улардан фойдаланиш мумкин эмаслигидан далолат беради.
Айрим иқтисодчилар табиий ресурсларни баҳолашда харажатли ва натижавий тавсифларни механик тарзда бирлаштиришга ҳаракат қиладилар. Уларнинг фикрича, табиий объектларни ишлатишдан олинган халқ хўжалиги миқёсидаги самарани уларни ўзлаштиришга сарфланган харажатлар билан таққослаш зарур. М.Н.Лойтер ишларида бундай ёндашув тўлақонли акс эттирилган (97; 98). Унинг моҳияти қуйидагича: сувни тўлиқ иқтисодий баҳоси икки ташкил этувчидан таркиб топиши лозим: сувни табиий ресурс сифатидаги баҳоси ва сув ресурслари манбасини ўзлаштириш бўйича харажатлар қўшилгандаги сув таъминоти учун бевосита харажатлар.
Сув ресурсларини иқтисодий баҳолаш бўйича мавжуд концепциялар сув билан таъминлашдаги минтақалараро фарқларни ҳисобга олмайди. Сув ресурслари қиммати тақчиллилик даражаси орқали аниқланиши лозим. Тақчиллилик сув таъминотининг мезони бўлиб ҳисобланади ва сув ресурсларига бўлган талаб муайян вақтда ва маълум бир ҳудудда уларни ҳақиқатда мавжуд миқдоридан ортиқ бўлганда рўй беради. Сув ресурсларига бўлган талаб уни ҳақ тўлаш ёки бепул етказиб берилишига боғлиқ ҳолда фарқланиб туради. Ресурслар учун тўлов қанчалик юқори бўлса, уни тақчиллилиги бунга мос равишда кам бўлиши тўғрисидаги фикр ҳақлидир.
Баҳо белгилаш жараёнида нима баҳоланишини аниқлаб олиш муҳимдир; табиат объекти сифатидаги сув ёки табиатдан олинаётган ва сув хўжалиги тизимлари орқали далаларга етказиб берилаётган сув. Бунда биринчи ҳолатда сувга табиий ресурс сифатида ҳақ тўлаш лозим, иккинчи ҳолатда эса сув қиймати манбадаги сувга нисбатан бирмунча юқори бўлади, бунда Сирдарё ва Жиззах вилоятларида каналлар орқали етказиб берилган сув Бухоро ва Қашқадарё вилоятларини сув билан таъминлаш учун Аму-Бухоро ва Қарши магистрал каналларидан насослар ёрдамида тортиб олинган сувдан сезиларли равишда камроқ қийматга эга бўлади. Сув таъминоти занжирида сув қийматидаги фарқлардан келиб чиққан ҳолда, у турли минтақавий баҳога эга бўлиши лозим. Лекин сув ресурслари учун мавжуд тарифлар республика ҳудудлари бўйича етарли даражада табақаланмаган.
Суғориш учун етказиб берилган сув табиий ресурс сифатида намоён бўлади ва табиат инъом этган фойдали истеъмол тавсифларга эга бўлади. Тавсия этилаётган концепцияда сув баҳосини манбалардан хўжаликларгача сув етказиб бериш учун зарур бўлган ускуна ва қурилма, иншоотларни қуриш ва ишлаштиш учун сарф қилинаётган харажатлардан келиб чиққан ҳолда аниқлаш таклиф этилган. Бу харажатларни йиллик сув истеъмоли ҳажмига бўлиш ва минтақани сув билан таъминланганлик коэффициентига кўпайтириш таклиф этилади. Натижада минтақага етказиб берилган 1 ì³ сувнинг пулдаги баҳоси аниқланади.
Q=В_п / W*Ê
Бу ерда Вп- ялпи маҳсулот ҳажми (сўм);
W- тармоқ учун етказиб берилган сув ҳажми (м³);
К- сув билан таъминланганлик коэффициенти (0Минтақалар бўйича сув ресурсларининг иқтисодий баҳолашни қуйидаги схема бўйича амалга ошириш таклиф этилмоқда:
Баҳолашнинг биринчи даражаси. Қишлоқ хўжалигида сув етказиб бериш баҳосини аниқлаш. Сув етказиб бериш бҳоси қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
Бу ерда Вп₁ – хўжаликлараро ва ички хўжалик тизимларини ишлатиш харажатлари қўшилган ҳолда сув хўжалиги тизими бўйича эксплуатацион харажатлар, сум;
W - тармоқ учун етказиб берилган сув ҳажми (м³);
Ê- сув билан таъминланганлик коэффициенти.
Қишлоқ хўжалиги учун 2000 йилда сув етказиб беришдаги эксплуатацион харажатлар 7979,64млн. сўмни ташкил этди.: ички хўжалик тизими бўйича 675,54 млн.сўм ва хўжаликлараро тармоқлар бўйича 7304,1 млн.сўм. Қишлоқ хўжалигида истеъмол қилинган сув 2000 йилда 49484,1 млн.м³ ташкил қилган:
Q₁ = 7979,64/49484,1*0,9 = 0,15 сўм/м³.


Баҳолашнинг иккинчи даражаси. Қишлоқ хўжалигида фойдаланилган сув ресурслари бирлигига ишлаб чиқарилган миллий даромадни аниқлаш. Бунинг учун сув хўжалиги учун мўлжалланган фондларга тўғри келувчи қишлоқ хўжалигидаги миллий даромад улушини сув билан таъминланганлик коэффициентини ҳисобга олган ҳолда қишлоқ хўжалигида истеъмол қилинган сув ҳажмига бўлиш зарур.
Q₂ =181,2 млрд.сўм/49484,1 млн.м³*0,9 =3,3 сўм/м³.


Баҳолашнинг учинчи даражаси. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарилган миллий даромад ва сув етказиб бериш баҳосини йиғиндиси сифатидаги қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган сув ресурсларининг тўлиқ иқтисодий баҳосини аниқлаш:
Q₃= Q₁+Q₂= 0,15+3,3= 3,45 сўм/м³.

Қишлоқ хўжалигида сув ресурслари иқтисодий баҳоси 2000 йил ҳолатига минтақалар бўйича келтирилган (1 жадвал). Жадвалдан кўриниб турибдики, қишлоқ хўжалигида фойдаланилаётган сув ресурсларининг иқтисодий баҳоси Самарқанд (7,76 сўм/м³) ва Андижон вилоятларида (5,93 сўм/м³) энг юқоридир, бу республика бўйича ўртача кўрсаткичга нисбатан 1,8-2,3 маротабани ташкил этади. Бу сув етказиб бериш харажатларининг юқорилиги эмас, балки сув ресурслари бирлиги ҳисобига ишлаб чиқарилган миллий даромад ҳажмининг ва сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигининг юқорилиги билан изоҳланади. Қорақалпоғистон Республикаси (1,4 сўм/м³) ва Сирдарё вилоятларида (1,66 сўм/м³) сув ресурсларининг иқтисодий баҳоси энг кам миқдорни ташкил этади, бу республикадаги ўртача кўрсаткичдан 2,4-2 маротаба камроқдир. Сув етказиб бериш қийматининг камлиги минтақани сув билан таъминланганлик даражаси юқори бўлган ва сувни машиналар ёрдамида етказиб беришга ҳожат бўлмаган қуйи Амударё ҳудудида жойлашуви билан изоҳланади. Сирдарё вилоятида суғориладиган гектар унумдорлиги паст, бошқа минтақаларга нисбатан суғориладиган деҳқончиликда олинган ялпи маҳсулот ҳажми камроқни ташкил этади.

Ўзбекистон ҳудудларида 2000 йилда сув ресурсларини иқтисодий баҳолаш.

Вилоятлар	Сув рес-ри ҳажми млн. м3	Сув билан таъм-к коэф-ти	Эксплуатация харажатлар				Баҳ. I-чи даражаси.			Баҳ. II-чи даражаси			Баҳ. III-чи даражаси
			Хўж-лар-аро млн. м3	Ички хўжалик тармоклари			Экспл. хараж. млн. м3	Сув ресурс бахоси сум/м3	Сув ресурс иктисод бахоси ранги	Миллий даромад млд. сум	Сув ресурс бахоси сум/м3	Сув ресурс иктисод бахоси ранги	СР тўликикт б-си сум/м3	Сув ресурс иктисод бахоси ранги
				КДС млн. м3	Суғ. млн. м3	жами млн. м3
Қорақалпоғистон	7970,2	1,11	451,4	23,6	18,7	42,3	493,7	0,06	13	12,3	1,4	13	1,46	13
Андижон вил.	2857,7	0,99	572,2	15,2	9,8	25	597,2	0,21	4	16,2	5,72	2	5,93	2
Бухоро вил.	4165,8	1,03	1295,1	15,5	27,2	42,7	1337,8	0,31	2	12,6	2,9	10	3,21	9
Жиззах вил.	2536,3	1,25	276,7	3,9	7,8	11,7	288,4	0,09	9	12,5	3,94	3	4,03	5
Қашқадарё вил.	5205,6	0,97	307,6	33,5	69,6	103,1	410,7	0,08	10	15,2	3,01	11	3,09	10
Навоий вил.	1377,2	1,15	286,4	7,8	1,2	9	295,4	0,19	6	5,9	3,72	6	3,91	6
Наманган вил.	2916,6	1,23	1368,4	8,9	21,2	30,1	1398,5	0,39	1	15,7	4,38	4	4,77	3
Самарканд вил.	2671,5	0,96	311,2	2,1	85,6	87,7	398,9	0,16	7	19,5	7,6	1	7,76	1
Сурхандарё вил.	4072	1,12	864,9	34,8	17,3	52,1	917	0,2	5	14,2	3,11	8	3,31	8
Сирдарё вил.	2587,3	1,12	283,1	12,1	39,7	51,8	334,9	0,11	8	4,5	1,55	12	1,66	12
Тошкент вил.	3815,2	1,07	229,6	7,44	22,8	30,2	259,8	0,06	11	17,9	4,38	5	4,44	4
Фаргона вил.	4545,0	1,26	1263,3	39,6	88,8	128,4	1391,7	0,24	3	18,3	3,20	7	3,44	7
Хоразм вил.	4763,8	1,16	245,6	9,4	52	61,4	307	0,06	12	16,4	2,97	9	3,03	11
Ўзбекистон Респ.	49484	1,10	7304,1	213,8	461,7	675,5	7979,6	0,15		181,2	3,3		3,45

* Жадвал ЎзР Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ва Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузилди