The ministry of higher and secondary special eduction of the republic of uzbekistan

15.2. Иккиламчи самара турлари

Иккиламчи самара ҳам ижобий, ҳам салбий бўлиши мумкин. Тарихан иккиламчи самара иқтисодиёти ва дисиқтисодиёти атамалари иккиламчи самарадан кўрилган зарар ёки олинган фойдада акс эттирувчи у ёки бу томон таъсири оқибатларини аниқлаш учун фойдаланилган. Аниқроқ қилиб айтганда сув ресурсларининг ифлосланиши иккиламчи самара дисиқтисодиёти бўлиб ҳисобланади. Иккиламчи самара иқтисодиётини кимдир ҳудудни сотиб олиб у ерни ободонлаштириб жамоат фойдаланиши учун берган мисолда ёритиш мумкин. Умуман олганда, иккиламчи самара иқтисодиёти амал қилган бозорда ресурслар етишмовчилиги сезилади.

Атроф муҳитни ифлосланишида акс эттирилувчи иккиламчи самарадан фарқ қилувчи пулли, pecuniary externalities деб номланувчи иккиламчи самаранинг яна бир турини қайд этиш жоиз. Баҳоларнинг юқорилиги сабабли иккиламчи самара юзага келганда пулли иккиламчи самара рўй беради. Фараз қилайлик, завод янги ҳудудда қурилди, бу эса ер нархининг ўсишини келтириб чиқарди. Бу ўсиш хонадонларни ижарага олганларнинг барчасига салбий таъсир этади, шу тариқа иккиламчи самаранинг дисиқтисодиёти келиб чиқади. Бироқ бундай турдаги дисиқтисодиёт бозорнинг нобарқарорлигини келтириб чиқармайди, чунки ижара ҳақининг ошиши ерни етишмовчилигини акс эттиради. Ер бозори ер учун томонлар курашиши мумкин бўлган механизм, баҳолар эса ҳар хил турдаги ердан фойдаланувчилар учун ер қимматини акс эттирувчи кўрсаткич сифатида намоён бўлади. Пулли иккиламчи самарасиз баҳо сигналлари самарали жойлаштириш учун нобарқарор бўлади.
Дарёни ифлосланиши борасидаги мисол пулли иккиламчи самара бўлиб ҳисобланмайди, чунки баҳолар орқали самара ўз шаклини ўзгартирмайди. Ушбу мисолда баҳолар дарёни ифлосланишининг ортаётганлигини акс эттирмайди. Сув ресурсларининг етишмовчилиги пўлат қуювчи завод учун баҳо сигнали бўлолмайди ва ер бозоридаги каби пулли иккиламчи самара механизми бўлиб ҳисобланмайди.


15.3. Ресурсларнинг ўзгарувчанлиги иккиламчи самара тури сифатида

Ресурслар самарали тақсимотини таъминлаш рақобатли бозор тизимининг ютуқли томонларидан бири эканлигини ўтган маърузада қайд этган эдик. Бошқача айтганда, ресурсларнинг «тўғри» ёки мақбул ҳажми кўплаб товар ва хизматларнинг ҳар бирини ишлаб чиқаришга тақсимланади. Бу билан рақобатли бозорда маҳсулотнинг мувозанатли ҳажми маҳсулотнинг мақбул ҳажмига тенглаштирилади.

Шу билан бирга рақобатли бозорлар ўз-ўзидан тақсимотни самарали бўлишини таъминлаши тўғрисидаги хулоса, ҳар бир маҳсулотни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш билан боғлиқ барча харажат ва фойда, мос равишда бозор талаби ва таклифи эгри чизиқларида тўлиғича ўз аксини топиши борасидаги мавҳум эҳтимолга таянади. Бошқача айтганда, ҳар қандай турдаги товар ва хизматни ишлаб чиқариш ёки истеъмол қилиш билан боғлиқ иккиламчи самара ёки ўзгарувчанлик мавжуд. Ўзгарувчанлик ҳар қандай турдаги товар ва хизматни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш натижасида фойда ёки харажат учинчи шахс, яъни бевосита сотувчи ёки ҳаридор бўлмаган томон «ҳаракатланганда» юзага келади. Ўзгарувчанлик иккиламчи самара деб ҳам номланади, чунки улар бозор битими иштирокчилари ҳисобланмаган индивид ёки гуруҳ зиммасига тушувчи фойда ёки харажат сифатида намоён бўлади.