Texnologiyalari kafedrasi «hayot faoliyati xavfsizligi»

Tavakkalni tasniflash
. 
«T» ni baholashda uni «foyda» bilan solishtirish 
ya’ni, odam hayotini saqlab qolish uchun pul birligi kirgizilishi taklif qilindi. 
Ko‘p olimlar bunga norozilik bildirishdi, chunki odam hayotining bahosi yo‘q. 
Lekin, odam hayotini saqlab qolish uchun qancha mablag‘ sarf qilish kerak 
deganda bunday baho kerakdir. Xorijda o‘tkazilgan tadqiqotlarga ko‘ra, odam 
hayoti AQSH da 650 mingdan 7 million dollargacha baholanar ekan. 
Tavakkalni aniqlash qancha tahminiy bo‘lishiga qaramay, uni 
aniqlashning quyidagi to‘rt yo‘li mavjud:
1. 
Muhandislik 
yo‘li 
statistikaga, 
takrorlanishlarni 
hisoblashga, 
xavfsizlikning tahminiy tahliliga, «xavflar daraxti» qurishga asoslanadi.
2. Modellash yo‘li (andozalash) odamga, guruhga, kasbga ta’sir qiluvchi 
omillar modelini qurishga asoslangan va h.k. Bu yo‘l bilan hisoblashga 
ma’lumotlar topish ancha qiyin.
3. 
Ekspert 
(tekshirish) 
yo‘li 
ma’lumotlarni 
ekspertlardan 
(mutaxassislardan) so‘rab yig‘ishga asoslangan. 
4. Ijtimoiy yo‘l odamlardan so‘rab surishtirib, aniq xulosa chiqarishga 
asoslangan. 
Bu yo‘llar «T» ni har xil nuqtai nazardan tavsiflaydi, shuning uchun 
hammasi birga qo‘llaniladi.
Tavakkalning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan fikr yuritish usuli
 
xavfsizlik 
texnikasi, mutlaq xavfsizlikni yaratib berishga asoslangan. Ammo bunday 
holatni (ya’ni, T=0) yaratib berish amalda mumkin emas. Shuning uchun, yo‘l 
qo‘ysa bo‘ladigan (YQB) «T» ning fikr yuritish usuli qabul qilinadi. «T» o‘z 

---

11 
ishiga texnik, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni oladi. «T» da ayrim 
murosalarga borishga to‘g‘ri keladi.
Texnik tizimning xavfsizligini ko‘tarish uchun iqtisodiy imkoniyatlarning 
cheksiz emasligi ma’lum. Agar xavfsizlikka qancha ko‘p xarajat qilinsa, ijtimoiy 
sohalarga shuncha kam xarajat qilishga to‘g‘ri keladi.
Tavakkalning YQB mintaqasi shunday minimal chegaraki, unda ijtimoy 
va texnik mablag‘lar ma’lum mutanosiblikka ega (2.1.-rasm). Tavakkalni 
tanlashda uni hisobga olish kerak va jamiyat shu bilan qanoatlanishga majbur.
Jahonning ayrim mamlakatlarida, masalan, Gollandiyada tavakkalning 
YQB qiymati qonuniy asosda belgilangan. O‘lim hodisalarining maksimal YQB 
darajasi bir yilda 10
-6 
deb olingan. Odatda, tavakkalning YQB mintaqasi 10
-8
bo‘lsa, bu juda kichik qiymat hisoblanadi.
1.1.-rasm. Tavakkalning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan mintaqasi aniqlash 
sxemasi. 
Tavakkalning YQB mintaqasi tushunchalari bizda hali qabul qilinmagan 
va to‘liq amalga oshirilmagan. Bunday tashqari ayrim mutaxassislar bunga 
tanqidiy nazar bilan qaraydilar. Ularning fikricha, xavfsizlikni bunday baholash 
insonparvarlik nuqtai nazaridan yiroqdir. Haqiqatda esa, hozirgi mavjud 
usullardan, tavakkalning YQB mintaqasi usuli 2-3 daraja jiddiy sanaladi.