Texnologiya va dizayn fanidan

Asosiy metal kesuvchi dastgohlar va ularda bajariladigan ishlar

Zagatovkaga kesuvchi asbob yordamida ishlov berishda uni yo’nib kerakli shaklga va talab qilinadigan aniqlik darajasiga keltiruvchi mashina metal kesuvchi dastgoh deyiladi.

Metal kesuvchi dastgohlar eksperimental ilmiy- tadqiqot instituti tasnifiga ko’ra, turkumlab ishlab chiqarilayotgan barcha dastgohlar to’qqizta guruhga bo’linadi. Har qaysi guruh, o’z navbatida, dastgohlarning bir necha turini o’z ichiga oladi. Ko’p hollarda metal kesuvchi dastgohlar turli belgilariga qarab quyidagicha tasniflanadi:
1. Ixtisoslashtirilish darajasi bo’yicha universal dastgohlar, ular xilma-xil detallar ishlashda har xil jarayonlarni bajaradi. Ishlarning , ko’p turlarini bajarishda foydalaniladigan dastgohlar keng universal dastgohlar deb ataladi.

Dastgohlar	Guruh		Dastgohlarning turlari
			1		2			3	4
	0		-		-			-	-
Tokarlik dastgohlari	1		Avtomatlar va yarim avtomatlar					Revolver dastgohlar	Parmalash-qirib tushirish dastgohlari
			Bir shpindelli		Ko’p shpindelli
Teshik parmalsh va kengaytirish dastgohlari	2		Vertikal parmalsh dastgohlari		Bir shpindelli yarim avtomatlar			Ko’p shpindelli yarim-avtomatlar	Koordinatli teshik kengaytirish dastgohlari
Jilvirlash dastgohlari	3		Doiraviy jilvirlash dastgohlari		Ichki jilvirlash dastgohlari			Dag’al jilvirlash dastgohlari	Vallar uchun ixtisoslashtiril-gan dastgohlar
Aralash dastgohlar	4		Universal dastgohlar		Yarim-avtomatlar			Avtomatlar	-
Tish va rezba ochish dastgohlari	5		Slindrik shesternyalar uchun randalash dastgohlari		Konussimon shesternyalar uchun tish qirqish dastgohlari			Slindrik shesternyalar va shlitsli vallar uchun tish frezalash dastgohlari	Chervyak g’ildiraklar uchun tish frezalash dastgohlari
Frezalash dastgohlari	6		Vertikal-frezalash dastgohlari					-	Kopirovkalash-gravirlash dastgohlari
			Konsolli frezalash dastgohlari			Uzluksiz ishlaydigan dastgohlar
Randalash, o’yish va cho’zish dastgohlari	7		Bo’lama-randalash dastgohlari					Ko’ndalang randalash dastgohlari (shpindellar)	O’yish dastgohlari
			Bir stoykali			Ikki stoykali
Kesib tushirish dastgohlari	8		Tokarlik keskichi bilan			Abraziv tosh bilan		Silliq va tishli disk bilan	To’g’rilash-kesib tushirish dastgohlari
			Ishlaydigan kesib tushirish dastgohlari
Har xil dasrgohlar	9		Mufta va quvur ishlash dastgohlari			Arra tishli dastgohlar		To’g]rilash va markazsiz dag’al yo’nish dastgohlari	-
Dastgohlarning turlari
5		6		7			8			9
-		-		-			-			-
Karusel dastgohlar		Tokarlikva lobovoy dastgohlar		Ko’p keskichli dastgohlar			Shakldor detallar uchun ixtisoslashtirilgan dastgohlar			Har xil tokarlik dastgohlari
Radial parmalash dastgohlari		Teshik kengaytirish dastgohlari		Olmosli teshik kengaytirish dastgohlari			Gorizontal parmalash dastgohlari			Har xil parmalash dastgohlari
-		Charxlash dastgohlari		To’g’ri burchakli yoki doiraviy stolli yassi jilvirlash dastgohlari			Ishqalash va jilolash dastgohlari			Abraziv asbob bilan ishlaydigan har xil dastgohlar
-		-		-			-			-
Shesternya tishlar toreslariniyo’nish dastgohlari		Rezba frezalash dastgohlari		Tish pardozlash dastgohlari			Tish va rezbani jilvirlash dastgohlari			Tish va rezba qirqadiganhar xil dastgohlar
Konsolsiz vertikal dastgohlar		Bo’ylama dastgohlar		Keng universal dastgohlari			Konsolli gorizontal dastgohlar			Har xil frezalash dastgohlari
Gorizontal cho’zish dastgohlari		-		Vertikal cho’zish dastgohlari			-			Har xil randalash dastgohlari
Arralar							-			-
Tasmali		Diskli		Dastarralar			Muvozanatlash dastgohlari			-
-		Asboblarni sinash dastgohlari		Bo’lish mashinkalari			Muvozanatlash dastgohlari			-

2. Shakllari bir-biriga o’xshash , ammo o’lchamlari har xil detallar ishlash uchun mo’ljallangan ixtisoslashtirilgan dastgohlar.

3.Keng nomenklaturadagi detallarda ma’lumjarayonlarnigina bajarish uchun mo’ljallangan keng vazifali dastgohlar .
4. Faqat bir tur-o’lchamdagi dellar ishlash uchun ishlash uchun mo’ljallangan maxsus dastgohlar.
5. Avtomatlashtirish darajasiga ko’ra qo’l bilan boshqariladigan yarim avtomat, avtomatik liniyalar (zagatovkalarni avtomatik ravishda dastgohdan dastgohga o’tkazuvchi tizim).
6. Dastgohlar massasiga ko’ra yengil (10 kN gacha), o’rtacha(100 kN gacha),va og’ir(1MN dan ortiq) dastgohlarga bo’linadi. Og’ir dastgohlar, o’z navbatida , yirik(100-300kN), og’ir (300-1000 kN) va juda ogir (unikal) (1000 kN dan og’ir) dastgohlarga bo’linadi.
7. Aniqlik darajasi bo’yicha dastgohlar 5 sinfga bo’linadi. N sinf-normal aniqlikdagi dastgohlar; bu sinfga universal dastgohlarning ko’pchiligi kiradi. L sinf –oshirilgan aniqlikdagi dastgohlar ;ayni dastgohlar normal aniqlikdagi dastgohlar asosida tayyorlanadi. Ammo dastgohda muhim detallarni tayyorlashda yig’ish hamda rostlash sifatiga nisbatan yuqori talablar qo’yiladi. V sinf- yuqori aniqlikdagi dastgohlar; dastgohlarning yuqori aniqligiga ayrim uzellarning maxsus tuzilishi, detallarning tayyorlanishiga , uzellarini va butun dastgohni yig’ish hamda rostlash sifatiga nisbatan yuqori talablar qo’yilishi hisobiga erishiladi. A sinf- juda yuqori aniqlikdagi dastgohlar; bunday dastgohlar tayyorlashda V sinf dastgohlari tayyorlashdagiga qaraganda ham qattiqroq talablar qo’yiladi. S sinf- A va V sinf dastgohlari detallarining aniqligini belgilovchi detallar tayyorlash mo’ljallangan nihoyatda aniq dastgohlar; boshqacha qilib aytganda , master- dastgohlar. V , A va S sinf dastgohlari tegishli aniqlikni ta’minlash uchun ular harorati va namligi avtomatik ravishda o’zgarmas qilib turiladigan holda ishlatiladi.
Dastgohlarning texnologik belgilari va ishlatiladigan asboblariga qarab tokarlik, parmalash, yo’nish , jilvirlash, randalash, pardozlash, tish va rezba ochish , frezalash, o’yish dastgohlariga bo’linadi.
Hamma mavjud metall kesuvchi dastgolar 9 guriuhga bo’linib, har bir guruh esa, o’z navbatida, 9 turdan iborat boladi. Bularga dastgohlarning vazifasi, avtomatlashtirilish darajasi va boshqa ko’rsatkichlarini ifodalaydigan hamda metall kesish korxonalarida eng ko’p ishlatiladigan dastgohlarni kiritish mumkin.
Sanoat korxonalarida ishlab chiqariladigan ko’p seriyali dastgohlarning rusumi uchta yoki to’rtta (ba’zan, harflar qo’shilgan) raqam bilan belgilanadi. Birinchi raqam dastgohning guruhini, ikkinchi raqam- turini , eng oxirgi bitta yoki ikkita raqam dastgohning o’ziga xos o’lchamlaridan birini bildiradi. Birinchi raqamdan keyingi harf dastgohning takomillashtirilganligini, barcha raqamlardan keyingi harf esa asosiy rusumning modifikatsiyasini (shakl o’zgarishini) ko’rsatadi.Masalan, 2A135 rusumli dastgohda 2raqami dastgohning ikkinchi guruhga kirishini, ya’ni parmalash dastgohi ekanligini, A harfi dastgohning takomillashtirilganligini bildiradi; 1 raqami dastgohning birinchi turga oidligini , ya’ni vertikal-parmalash dastgohi ekanligini; oxirgi ikkita raqam esa parmalanishi mumkin bo’lgan eng katta teshik diametri 35 mm ekanligini ko’rsatadi. 1336A rusumli tokarlik-revolver dastgohida 1 raqami tokarlik dastgohiligini, 3-revolverligini, 36 - ishlov beriladigan silindrik zagatovkaning diamtrini, Aharfi dastgohning modifikatsiysini ifodalaydi.
Shuni ta’kidlash kerakki , yuqorida nomlari keltirilgan dastgohlar , asosan, aylanma harakatlanib biror texnologik jarayonni bajarishi mumkin. Shuning uchun bunday dastgohlarga aylanma harakat berishda turli tasmali (tekis va ponasimon ), tishli (to’g’ri, qiyshiq, konus kabi) hamda friksion, zanjirli , shnekli uzatmalardan, dastgohlarda ilgarilanma-qaytar harakatni hosil qilish uchun esa vint-gaykali, reykali uzatmalardan keng foydalaniladi (61-rasm).
Metall kesish dastgohlarida asosiy jarayonlarni (tokarlik, parmalash, frezalash, jilvirlash, randalash va boshqa ishlarni ) amalgam oshirish, shu bilan birga uzatmalarni ishga sozlash uchun kerakli mexanizmlarning kinematik sxemalari quyida keltirilgan.
208-209 betlardagi jadvalda metal kesish dastgohlarining guruh va turlari keltirilgan.