Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

2.4.
 
O‘pkada gaz almashinuvi 
 
O‗pkaga keluvchi venoz qonda karbonat angidrid tarangligi yuqori, kislorod 
taranglngi esa uning alveolyar havodagi bosimidan past. SHuning uchun qon 
o‗pka kapillyarlaridan o‗tayotganida karbonat angidrid ajratadi va kislorod yutadi. 
Alveolalar sonining juda ko‗pligi (odamda 750 mln ga etadi) va yuzasi katta 
ekanligi (nafas olish paytida 100 m
2
ni, nafas chiqarish paytida esa 30 m
2
ni tashkil 
qiladi) alveolyar havo bilan qon o‗rtasida gaz almashinuviga yordam beradi. 
Qonni alveolyar havodan ajratib turuvchi membrananing qalinligi atigi 0,004 
mmni tashkil etadi va ikki qavat hujayralardan — kapillyarlar endoteliysining 
hujayralaridan va gazlarni bemalol o‗tkazuvchi alveolalar epiteliysining 
hujayralaridan iborat. 

---

Karbonat angidridning qondan alveolyar havoga va kislorodning alveolyar 
havodan qonga diffuziyalanishi natijasida o‗pkada gaz almashinadi. Gazlar 
alveolyar havodagi parsial bosim bilan qondagi tarangligi orasida farq borligidan 
diffuziyalanadi. Bu esa kislorod bilan karbonat angidridning alveolyar havodagi 
parsial bosimini va arterial hamda venoz qondagi shu gazlar tarangligini o‗lchash 
yo‗li bi-lan isbot etilgan. 
Arterial qondagi kislorod tarangligi 100 mmsimob ust., karbonat angidrid 
tarangligi esa 40 mmga teng ekanligi aniqlangan; venoz qondagi kislorod 
tarangligi 40 mm
, 
karbonat angidrid taraigligi esa 46 mmsimob ust. ga teng. 
Bu raqamlardan anglashiladiki, venoz qondagi gazlar tarangligi bilan 
alveolyar havodagi gazlar bosimi o‗rtasidagi farq kislorod uchun 110—40 = 70 
mm
, 
karbonat angidrid uchun esa 46 — 
40 = 6 
mmsimob ust. ni tashkil etadi. 
O‗pka kapillyarlarida qon qisqa vaqt tursa ham, undagi gazlarning tarangligi 
alveolyar havodagi gazlarning parsial bosimiga deyarli tenglashib qoladi. Bu, 
arterial qondagi karbonat angidrid tarangligi 

---

alveolyar havodagidek ekanligidan, kislorodning tarangligi esa 2—10 mm 
pastligidan ko‗rinib turibdi. 
Katta yoshdagi odam tinch turganda tarangliklar farqi atigi 1 
mm
simob ust. 
ga teng bo‗lganda qonga har minutda 25—60 mlkislorod kirishi mumkinligi 
eksperimental yo‗l bilan aniqlangan. Tinch turgan odam o‗rta hisob bilan 
minutiga taxminan 250—300 mlkislorod sarflaydi, modomiki shunday ekan, 
qonga zarur miqdorda kislorod o‗tkazish uchun bosimlar farqining 70 mmbo‗lishi 
keragidan ham ortiqdir. Alveolyar havodagi kislorod bosimi bilan venoz qondagi 
bu gaz tarangligi o‗rtasida shunday farq bo‗lganda qonga kislorod ko‗proq o‗tishi 
mumkin. Jismoniy ish yoki sport mashqlari bajarilayotganda yurakdan otilib 
chiqadigan qonnnng minutlik hajmi oshadi va o‗pkada qon yurishi tezlashadi. 
Masalan, ana shunday paytlarda bosimlarning hozir aytilgan farqi qonga ko‗proq 
kislorod o‗tishini ta‘minlay oladi. 
Qondan karbonat angidridning diffuziyalanib chiqish tezligi kislorodnikiga 
qaraganda 25 baravar ortiq bo‗lgani uchun venoz qondagi SO
2
tarangligi bilan 
alveolyar havodagi SO
2
bosimi orasidagi farq hisobiga karbonat angidrid qondan 
etarli miqdorda ajralib chiqib ulguradi. [ 1 ]