Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

2.5.
 
To‘qimada gazlar almashinuvi 
 
To‗qimalarda qon kislorod beradi va karbonat angidrid yutadi. Katta 
doiradagi 
to‗qimalarning 
kapillyarlarida 
gaz 
almashinuviga, 
o‗pka 
kapillyarlaridagidek, qon va to‗qimalardagi gazlarning parsial tarangliklarida farq 
borligidan ro‗y beruvchi diffuziya sababdir. 
Hujayralardagi karbonat angidrid tarangligi 60 mmgacha etishi mumkin, 
to‗qima suyuqlig‗ida SO
2
tarangligi o‗zgaruvchan bo‗lib, o‗rta hisobda 46 mmni 
tashkil qiladi, to‗qimalarga keluvchi arterial qonda esa 40 mmsimob ust. ga teng. 
Karbonat angidrid taranglik kam bo‗lgan tomonga diffuzlanib, hujayralardan 
to‗qima suyuqlig‗iga va so‗ngra qonga o‗tadida, uni venoz qonga 

---

aylantiradi. Qon kapillyarlardan o‗tayotganda undagi karbonat angidrid tarangligi 
to‗qima suyuqlig‗idagi SO
2
tarangligaga tenglashadi. 
Hujayralar kislorodni juda tez iste‘mol qiladi, shuning uchun hujayra 
protoplazmasidagi SO
2
tarangligi juda kam, hujayralar aktivligi ortganda karbonat 
angidrid tarangligi xatto nulga teng bo‗lib qolishi mumkin. To‗qima 
suyuqlig‗idagi kislorod tarangligi 20 va 40 mmorasida o‗ztarib turadi. SHunga 
ko‗ra qon aylanish katta doirasining kapillyarlariga kelayotgan arteial qondan 
(undagi kislorod tarangligi 100 mmsimob ust. ga teng) to‗qima suyuqlig‗iga 
kislorod beto‗xtov o‗tib turadi. Natijada to‗qimalardan ketayotgan venoz qonda-gi 
kislorod tarangligi arterial qondagidan ancha kam bo‗lib, 40 
mm
ni tashkil etadi. 
Qon aylanish katta doirasining kapillyarlaridan o‗tayotgan qon o‗zidagi 
kislorodning hammasini bermaydi. Arterial qonda qariyb 20 hajm% kislorod bor, 
venoz qonda esa taxminan 12 hajm% 0
2
bo‗ladi. SHunday qilib, 
20 hajm% kisloroddan to‗qimalar 8 hajm% ni, ya‘ni qondagi jami kislorodning 40 
protsentini oladi. 
Arterial qondagi kislorodning to‗qimalar oladigan va protsentlar bilan 
ifodalanadigan miqdori kislorodning utilizatsiya koeffitsientideb ataladi. Bu 
koeffitsient arterial va venoz qondagi kislorod miqdorining farqini aniqlash yo‗li 
bilan hisoblab chiqiladi. Bu farq arterial qondagi kislorod miqdoriga bo‗linadi va 
100 ga ko‗paytiriladi. 
Kislorodning utilizatsiya koeffitsienti bir qancha fiziologik sharoitlarga 
qarab o‗zgaradi. Organizm tinch turganda bu koeffitsient 30— 40% ga teng. Og‗ir 
jismoniy ish bajarilganda muskullardan ketayotgan venoz qondagi kislorod 
miqdori kamayib, 8—10 hajm% gacha tushadi va, demak, kislorodning 
utilizatsiya koeffitsienti oshib, 50—60% gacha etadi. 

---