|
1.2.
Qonning shaklli elementlari
Odam va umurtqali hayvonlar qonining shaklli elementlariga - eritrotsitlar (qizil
qon tanachalari), leykotsitlar (oq qon tanachalari) va trombotsitlar (qon
plastinkalari) kiradi. Ular soni, tuzilishi, etilishi, bajaradigan vazifasi bilan bir-
biridan farqqiladi.
SHaklli elementlar odam qoni umumiy hajmining 44-45%ini tashkil qiladi.
Umurtqasiz hayvonlarning ko‗pchiligida eritrotsitlar bo‗lmaydi. Leykotsitlar
ko‗phujayrali hayvonlarning barchasida tarqalgan. Qon
plastinkalari sut emizuvchilarda to‗liq rivojlangan bo‗lib, qushlarda bo‗lmaydi.
Eritrotsitlar. Eritrotsitlar - qonning asosiy massasini tashkil qilib, uning qizil
rangda bo‗lishini ta‘minlaydi. Odatdagi muhitda 1mm
3
odam qonida 4,5mln dan
5,5 mln gacha eritrotsitlar bo‗ladi. O‗rtacha og‗irligi 65kg bo‗lgan odam qonining
massasi 5l bo‗lsa, barcha eritrotsitlarning umumiy massasi 2-2,5l ini (qon-ning
yarmi va undan kamrog‗ini) tashkil etadi. Hamma qondagi eritrotsitlarning
umumiy miqdori 25X10
12
, ya‘ni 25 trillionga teng, ularning umumiy yuzasi
3000m
2
ni tashkil qiladi, bu esa tana yuzasidan 1500 marta katta.
Eritrotsitlar
aksariyat issiq qonli hayvonlarda, odamlarda disksimon, tuya va lamalarda esa oval
shaklida bo‗ladigan yadrosiz hujayralardir; amfibiya, reptiliya, baliqlarda va
qo‗shlarda yadroli, oval shaklida bo‗ladi. Qishloq xo‗jalik hayvonlari
eritrotsitlarining o‗rtacha diametri 4-7 mikronga teng. Tarkibida 60% suv va 40%
quruq modda saqlaydi. Quruq moddasining 90% ni gemoglobin, 5,8% ni oqsillar,
qolgan qismini esa lipoidlar, glyukoza, mineral tuzlar tashkil qiladi. Eritrotsitlarda
katalaza, karboangidraza kabi enzimlar bor. Eritrotsitlar organizm uchun benihoya
katta ahamiyatga ega bo‗lgan hujayralardir. CHunki ular o‗z tarkibidagi
gemoglobinga kislorodni biriktirib olib, organizmdagi hamma organ va
to‗qimalarga tashib beradi. Eritrotsitlar kislorod tashishdan tashqari karbonat
angidrid va ayrim ozuqa moddalarni (aminokislotalarni) ham tashiy oladi.
Eritrotsitlar qonning faol reaksiyasini gemoglobin yordamida bir meyorda ushlab
turadi. Qonning ion tarkibini meyorida ushlab turishda, suv va tuzlar
almashinuvida ham ishtirok qiladi. [ 2 ]
Eritrotsitlar o‗z yuzalari bilan har xil zarrachalarni ushlab olib,
zararsizlantirishda va gormonlar tashishda ham ishtirok qiladilar. Eritrotsitlar ari
uyasiga o‗xshash katakchali tuzilishga ega. Gemoglobin ana shu katakchalarda
joylashadi va eritrotsitlarga qizil rang beradi. Ularning qizil qon hujayralari deb
atalishiga ham sabab shu. Qonning bu hujayralari
yonidan qaralganda ikki tomonlama botiq bo‗lib (kulchasimon) ko‗rinadi. Ularning
bunday
tuzilishi
bajaradigan
vazifasiga
juda
mos
bo‗lib,
tarkibidagi
gemoglobinning kislorod bilan yaxshi birikishiga qulaylik tug‗diradi. CHunki
eritrotsitdagi gemoglobinning 3% yaqin qismi-gina uning sirtqi yuzasida, qolgan
qismi esa ichida joylashgan. Eritrotsitlar ikki tomonlama botiq shaklida
bo‗lmaganida edi, ularning ichki tomonidagi gemoglobinning kislorod bilan
birikishi qiyin bo‗lardi.
Eritrotsitlar sirtdan oqsil-lipoidli po‗st bilan o‗ralgan. Bu po‗st yarim
o‗tkazgich xususiyatiga ega bo‗lib, moddalarni tanlab o‗tkazadi. U glyukoza, suv,
anionlarni, kationlarni, gazlar va mochevinani o‗tkazgani holda, oqsillar, metall
kationlarni o‗tkazmaydi. Eritrotsitlar hayot uchun juda zarur hujayralar bo‗lgani
uchun qon shaklli hujayralarining asosiy qismini tashkil qiladi. Qonning yarmidan
sal kamroq qismi ana shu hujayralarga to‗g‗ri keladi.
Eritrotsitlarning ko‗payib ketishiga eritrotsitoz, kamayib ketishiga esa
eritropeniya deyiladi. Eritrotsitozlar yoshlik davrida, ovqat egandan keyin,
homiladarlik davrida, jismoniy ish bajarganda, dori-darmonlar qabul qilganda
kuzatiladi, ko‗pincha kasallik davrlarida kuzatiladi. Ayrim hollarda, turli kasal-
liklar paytida hajmi, kattaligi, shakli o‗zgargan eritrotsitlar uchrashi mumkin.
Agarda qonda odatdagi, normal eritrotsitlardan katta yohud kichik eritrotsitlar
uchrasa bu hodisani anizatsitoz deb ataladi. SHakli o‗zgargan eritrotsitlarni
poykilotsitoz deyiladi (butilka, taqa, uzum shingili va hokazolar).
Eritrotsitlarning quruq qoldig‗i 95% atrofida globulindan, qolgan qismi esa
lipidlar, uglevodlar, tuzlar, enzimlardan iborat. Eritrotsitlarda K ionlari va
Naionlariga nisba-tan ko‗p, plazmada esa buning teskarisi bo‗ladi.
Elektrolitlarning asosiy funksiyasi kislorodni o‗pkadan to‗qimalarga va
karbonat angidridni to‗qimalardan o‗pkaga tashishdan iborat. SHu bilan birga
eritrotsitlar
o‗zining yuzida
adsorbsiyalangan
aminokislotali
qoldiqlar
ko‗rinishidagi oziqa moddalarni ham tashiydi, biologik faol moddalar lipidlar bilan
plazma o‗rtasida almashinadi. Eritrotsitlar organizmda suv-tuz almashinuvini
boshqa-rishda ishtirok etadi. Eritrotsitlar, immunitet hodisalarida ham qatnashadi,
bunda ular turli zaharlarni adsorbsiya qiladi va keyin, bu zaharlar,
retikuloendotelial tizimning hujayralari tomonidan parchalanadi. Eritrotsitlar qonni
ivitish tizimi faolligini boshqarishda ham muhim rol o‗ynaydi. Butun eritrotsitlar
trombotsitlar kabi, tromboplastinlar hosil bo‗lishiga ta‘sir qiladi. Aylanayotgan qon
tarkibida buzilgan eritrotsitlarning paydo bo‗lishi giper-koagulyasiya va trombalar
hosil bo‗lishiga olib kelishi mumkin.
YOshi katta odamlarda eritrotsitlar yassi suyaklar ko‗migida yadroli ustun
hujayralardan hosil bo‗ladi. Etilgan eritrotsitlar qonda 100-120 kun sirkulyasiya
bo‗ladi, so‗ngra jigar, taloq va ko‗mikda fagotsitozga uchraydi. Boshqa a‘zolar
ham qon tanachalarini parchalash qobiliyatiga ega, masalan, tananing zarbdan
ko‗kargan joylarini (teri osti qon quyilishi) sekin-asta yo‗q bo‗lishi. Normal
holatda, har 24 soatda eritrotsitlarning taxminan 0,8% yangilanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
