Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

2.3.
 
Qonning karbonat angidrid tashishi 
 
Venoz qondan 55—58 hajm% karbonat angidrid ajratib olish mumkin. 
Qondan ajratiladigan SO
2
ning ko‗p qismi plazma va eritrotsitlardagi karbonat 
kislota tuzlaridan (karbonatlardan) vujudga keladi, faqat qariyb 2,5 hajm% qonda 
erigan, qariyb 4—5 hajm% gemoglobin bilan birikib, karbogemoglobinshaklida 
bo‗ladi. 
Karbonat kislota eritrotsitlarda, ulardagi karboangidrazafermenti ishtirokida 
karbonat angidriddan hosil bo‗ladi. Bu ferment SO
2
ning gidratatsiya reaksiyasini 
tezlashtiradigan kuchli katalizatordir. 
Karboangidraza fermentning mavjudligini I. M. Sechenov taxmin qilgai edi, 
lekin uni 1932 yildagina Meldrum va Rafton kashf etgan. 
Venoz qondan 55—58 hajm% karbonat angidrid ajratib olish mumkin. 
Qondan ajratiladigan SO
2
ning ko‗p qismi plazma va eritrotsitlardagi karbonat 
kislota tuzlaridan (karbonatlardan) vujudga keladi, faqat qariyb 2,5 hajm% qonda 
erigan, qariyb 4—5 hajm% gemoglobin bilan birikib, karbogemoglobinshaklida 
bo‗ladi. 
Qarbonat kislota eritrotsitlarda, ulardagi karboangidrazafermenti ishtirokida 
karbonat angidriddan hosil bo‗ladi. Bu ferment SO
2
ning gidratatsiya reaksiyasini 
tezlashtiradigan kuchli katalizatordir. 
Karboangidraza fermentning mavjudligini I. M. Sechenov taxmin qilgan edi, lekin 
uni 1932 yildagina Meldrum va Rafton kashf etgan. 

---

To‗qimalarda hosil bo‗luvchi karbonat angidrid qon tomir kapillyarlaridagi 
qonga diffuziyalanadi, chunki to‗qimalardagi SO
2
tarangligi arterial qondagi SO
2
tarangligidan yuqori. Plazmada eriydigan SO
2
eritrotsitlar ichiga diffuziyalanadi 
va shu erda karboangidraza ta‘sirida darhol karbonat kislotaga aylanadi. 
Hisoblarga qaraganda eritrotsitlardagi 
karboangidraza 
aktivligi
shundayki, karbonatkislotaning gidratatsiya reaksiyasi 
1500—2000 baravar tezlashadi. Eritrotsit ichidagi karbonat angidridning hammasi 
karbonat kislotaga aylangani uchun, SO
2
ning eritrotsitdagi tarangligi nolga yaqin, 
shu tufayli SO
2
ning yangidan-yangi porsiyalari eritrotsit ichiga
kira- di. Eritrotsitda SO
2
dan karbonat kislota hosil bo‗lgani uchun eritrotsitlarda 
NSOz ionlarining konsentratsiyasi ortib ketadi va ular plazmaga diffuziyalana 
boshlaydi. Buning boisi shuki, eritrotsitning yuza membranasi anionlarni o‗tkaza
oladi. Eritrotsit mebranasi kati- onlarni amalda o‗tkazmaydi. NSO
3
ionlari 
o‗rniga xlor ioni eritrotsitlar ichiga kiradi. Plazmadan eritrotsitlar ichiga xlor 
ionlarining o‗tishi sababli plazmada natriy ionlari bo‗shaydi va ular eritrotsitdan 
kirgan NSO
3
ionlarini biriktirib, NaNSOz ni hosil kiladi.Venoz qon plazmasida 
bikarbonat ko‗payib ketganligi shu plazmani ximiyaviy analiz qilishda aniqlanadi. 
Eritrotsit ichida anionlarning ko‗payib ketishi sababli osmotik bosim 
ko‗tariladi, buning natijasida esa eritrotsitning yuza membranasi orqali plazmaga 
suv o‗tadi. Pravardida katta doira kapillyarlaridagi eritrotsitlar hajmi ortadi. 
Eritrotsitlar arterial qonning 40% hajmini, venoz qonning esa 40,4% hajmini 
egallash gematokrit yordamida tekshirib aniqlangan. Eritrotsitlarning venoz 
qondagi hajmi arterial qondagidan katta ekanligi shundan anglashilib turipti. 
Eritrotsitlar ichiga suv kirganidan hajmi kattalashadi. 

---

Eritrotsit ichiga SO
2
kirib, undan karbonat kislota hosil bo‗lishi bilan bir 
vaqtda oksigemoglobindan kislorod ajralib chiqib, qaytarilgan (reduksiyalangan) 
gemoglobinga aylanadi. Bu modda oksigemoglobin va karbonat kislotaga 
qaraganda kamroq dissotsiatsiyalovchi kislotadir. SHuning uchun oksigemoglobin 
gemoglobinga aylanganda N
2
SO
3
gemoglobindan kaliy ionlarini surib chiqaradi 
va ular bilan birikib, kaliy bikarbonat degan tuzni hosil qiladi. 
Karbonat kislotaning ajralgan N+ ioni gemoglobin bilan birikadi. Qaytarilgan 
gemoglobin kam dissotsiatsiyalanuvchi kislota bo‗lganidan, qon nordonlashmay, 
venoz qon bilan arterial kon o‗rtasidagi rN farqi g‗oyat kam bo‗ladi. To‗qimalarda 
hosil bo‗luvchi karbonat angidrid qon tomir kapillyarlaridagi qonga 
diffuziyalanadi, chunki to‗qimalardagi SO
2
tarangligi arterial qondagi SO
2
tarangligidan yuqori. Plazmada eriydigan SO
2
eritrotsitlar ichiga diffuziyalanadi 
va shu erda karboangidraza ta‘sirida darhol karbonat kislotaga aylanadi. 
Hisoblarga qaraganda eritrotsitlardagi 
karboangidraza 
aktivligi
shundayki, karbonatkislotaning gidratatsiya reaksiyasi 
1500—2000 baravar tezlashadi. Eritrotsit ichidagi karbonat angidridning hammasi 
karbonat kislotaga aylangani uchun, SO
2
ning eritrotsitdagi tarangligi nolga yaqin, 
shu tufayli SO
2
ning yangidan-yangi porsiyalari eritrotsit ichiga
kira- di. Eritrotsitda SO
2
dan karbonat kislota hosil bo‗lgani uchun eritrotsitlarda 
NSOz ionlarining konsentratsiyasi ortib ketadi va ular plazmaga diffuziyalana 
boshlaydi. Buning boisi shuki, eritrotsitning yuza membranasi anionlarni o‗tkaza
oladi. Eritrotsit mebranasi kati- onlarni amalda o‗tkazmaydi. NSO
3
ionlari 
o‗rniga xlor ioni eritrotsitlar ichiga kiradi. Plazmadan eritrotsitlar ichiga xlor 
ionlarining o‗tishi sababli plazmada natriy ionlari bo‗shaydi va ular eritrotsitdan 
kirgan NSO
3
ionlarini biriktirib, NaNSOz ni hosil kiladi.Venoz qon plazmasida 
bikarbonat ko‗payib ketganligi shu plazmani ximiyaviy analiz qilishda aniqlanadi. 

---

Eritrotsit ichida anionlarning ko‗payib ketishi sababli osmotik bosim 
ko‗tariladi, buning natijasida esa eritrotsitning yuza membranasi orqali plazmaga 
suv o‗tadi. Pravardida katta doira kapillyarlaridagi eritrotsitlar hajmi ortadi. 
Eritrotsitlar arterial qonning 40% hajmini, venoz qonning esa 40,4% hajmini 
egallash gematokrit yordamida tekshirib aniqlangan. Eritrotsitlarning venoz 
qondagi hajmi arterial qondagidan katta ekanligi shundan anglashilib turipti. 
Eritrotsitlar ichiga suv kirganidan hajmi kattalashadi. 
Eritrotsit ichiga SO
2
kirib, undan karbonat kislota hosil bo‗lishi bilan bir 
vaqtda oksigemoglobindan kislorod ajralib chiqib, qaytarilgan (reduksiyalangan) 
gemoglobinga aylanadi. Bu modda oksigemoglobin va karbonat kislotaga 
qaraganda kamroq dissotsiatsiyalovchi kislotadir. SHuning uchun oksigemoglobin 
gemoglobinga aylanganda N
2
SO
3
gemoglobindan kaliy ionlarini surib chiqaradi 
va ular bilan birikib, kaliy bikarbonat degan tuzni hosil qiladi. 
Karbonat kislotaning ajralgan N+ ioni gemoglobin bilan birikadi. 
Qaytarilgan gemoglobin kam dissotsiatsiyalanuvchi kislota bo‗lganidan, qon 
nordonlashmay, venoz qon bilan arterial kon o‗rtasidagi rN farqi g‗oyat kam 
bo‗ladi. Alveolyar havodagi SO
2
ning parsial bosimi venoz qondagi SO
2
tarangligiga nisbatan pastroq bo‗lgani uchun karbonat angidrid o‗pka 
kapillyarlaridagi qondan alveolyar havoga diffuziya yo‗li bilan o‗tadi. Qondagi 
SO
2
tarangligi pasayadi. SHu bilan birga alveolyar havodagi kislorodning parsial 
bosimi venoz qondagi 0
2
tarangligiga nisbatan yuqori bo‗lgani uchun kislorod 
alveolyar havodan o‗pka kapillyarlaridagi qonga o‗tadi. Qondagi SO
2
tarangligi 
ortadi va gemoglobin oksigemoglobinga aylanadi. Oksigemoglobin gemoglobin 
va karbonat kislotaga nisbatan ancha ko‗p dissotsiatsiyalangani uchun karbonat 
kislotani kaliy bikarbonatdan surib chiqaradi. Asoslar bilan bog‗lanishdan 
qutilgan. karbonat kislotani karboangidraza karbonat aigidrid va suvga 
parchalaydi. O‗pkada karbonat 

---

angidridning qondan ajralib chiqishida karboangidrazaning ahamiyati quyidagi 
ma‘lumotlardan ko‗rinib turibdi. Suvda erigan N
2
SOz ning degidratatsiya 
reaksiyasi ro‗y berishi uchun va qon o‗pka kapillyarlarida turgan vaqtda undan 
qancha karbonat angidrid ajralib chiqadigan bo‗lsa, o‗shancha karbonat angidrid 
ajralib chiqishi uchun 300 sekund kerak. Qon esa o‗pka kapillyarlaridan 1—2 
sekund ichida o‗tadi, lekin shu vaqt mobaynida eritrotsit ichida karbonat kislota 
degidratatsiyasi ro‗y berib ulguradi va hosil bo‗lgan SO
2
avval qon plazmasiga, 
keyin esa alveolyar havoga diffuziya yo‗li bilan o‗tib oladi. 
O‗pka kapillyarlarida eritrotsitlardagi NSOz ionlari konsentratsiyasi 
kamayganligi uchun, bu ionlar plazmadan eritrotsitlarga diffuzlana boshlaydi, xlor 
ionlari esa eritrotsitlardan plazmaga diffuzlanadi. O‗pka kapillyarlarida qondagi 
karbonat angidrid tarangligi kamayganligi uchun karbamin bog‗ uziladi va 
karbogemoglobindan karbonat angidrid ajralib chiqadi.