Tеrmiz davlat univеrsitеti kasbiy ta’lim kafedrasi

Metallar va ular qotishmalarining kengayish koeffitsiyentlari.
Kengayish koeffitsiyentlari detallarning ishlash vaqtida qizishini hisobga olishda kerak bo‘ladi. Metall va ularning qotishmalari qizdirilganda kengayadi. uzunlikdagi metall qizdirilganda uning uzunligining ortishi quyidagi formuladan topiladi: D£=\|e./. D^m grad.
Bu yerda: A/. — metall uzunligining ortishi;
a— proporsionallik koeffitsiyenti;
Ь— qizdirilmasdan oldingi uzunligi;
A g— temperaturaning ortishi, S hisobida.
a— chiziqli kengayish koeffitsiyenti bo‘lib, agar uning hajm kengayish koeffitsiyenti bilan bog‘lanishini ko‘radigan bo‘lsak, u holda metall va ular qotishmalarining elektr o‘tkazuvchanligi har xil bo‘ladi. Elektr tokiga eng kam qarshilik ko‘rsatadigan metallar elektrni eng yaxshi o‘tkazadi.
Elektr qarshilikning o‘lchov birligi Om deb qabul qilingan. Turli metall va ular qotishmalarining elektr qarshiligi ularning solishtirma elektrik qarshilik qiymati, ya’ni har bir metall yoki qotishmadan tayyorlangan, ko‘ndalang kesim yuzasi 1 mm2, uzunligi 1 m bo‘lgan simning tokka ko‘rsatadigan qarshilig‘iga qarab taqqoslanadi. Masalan, temirning solishtirma qarshiligi 0,092 Om, alyuminiyniki 0,027 Om, misniki 0,017 Om va hokazo.
Metall va qotishmalarning mexanik xossalari. Mashina detallariga yoki konstruksiya elementlariga turli kuchlar ta’sir etadi. Masalan, vallarga burovchi kuchlar, dvigatel shatunlari-ga siquvchi kuchlar, transport vositalarining tirkamalariga esa cho‘zuvchi kuchlar ta’sir etadi. Binobarin, mashina detallari va konstruksiya elementlari ana shu kuchlarga bardosh beradigan ma-teriallardan yasalishi kerak.
Mashina detallari va konstruksiya elementlariga tashqi kuch-lar statik, dinamik tarzda ta’sir etadi. Metallar va ular qo-tishmalarining tashqi kuchlar ta’siriga qarshilik ko‘rsatish xususiyati ularning mexanik xossasi deb ataladi.
Mexanik xossalarga mustahkamlik, elastiklik, plastiklik,Sattiqlik, zarbiy qayishqoqlik kiradi. Metallar va ular qotishmalarining bu xossalari maxsus asbob va mashinalar yordamida sinab ko‘riladi.
Metallar va ular qotishmalarining texnologik xossalari.
Uquv ustaxonalarida o‘tkaziladigan slesarlik va tokarlik praktikumlarida studentlarga metallar va ular qotishmalarini to‘rt xil usul bilan ishlash o‘rgatiladi.
Detallar tayyorlashda metallar va ular qotishmalarini tanlashda texnologik xossalarni hisobga olish katta ahamiyatga ega. Metallar va ular qotishmalarining texnologik xossalariga ularning kesib ishlanishi, bolg‘alanishi, payvandlanishi, toblanuvchanligi va boshqa xossalari kiradi.
Metallarning kesib ishlanish xossasi kesib ishlanish tezligi, kesish kuchi va ishlangan yuzaning tozaligiga qarab aniqlanadi.
Har bir metall yoki qotishmani ishlashdagi kesish tezligi va kuchi po‘latning markasiga bog‘liq. Metallar va ular qotishmalarining texnologik xossasini aniqlash uchun texnologik sinovlar o‘tkaziladi. Bu sinovlar metallarning turli usullarda ishlashga yaroqliligini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
Masalan, metallarning qattiqligini bolg‘a, zubilo, egov yordamida taxminan sinash mumkin.
Texnologik sinovlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
Plastik metallar egilishga sinaladi. Bu sinov yetallning
darz ketmasdan yoki sinmasdan qanchalik bukilishini aniqlashgaimkon beradi.
Sovuqlayin cho‘ktirishga sinaladi, bu sinov parchin mix tayyorlanadigan metallar uchun qo‘llaniladi.
Po‘latni charx tosh bilan charxlaganda chiqadigan uchqunning rangi va shakliga qarab po‘latning ximiyaviy tarkibi taxminan aniqlanadi.