Termiz davlat universiteti ijtimoiy fanlar fakulteti sosial psixologiya

Tayanch so`z va iboralar:

Alturizm, hissiy ton, emotsiya, kayfiyat, affekt, stress, stenik his, astenik his, yuksak hislar: intellectual, axloqiy, praksik. Iroda, irodaviy akt, irodaviy harakat, irodaviy zo`r berish, shaxs sifati: mustaqillik, dadillik, sabr, bardosh, matonat, .

Altruizm qisqa va lo‘nda, aniq qilib aytilganda, hech qanday manfaatni kutmagan holda boshqalarga yordam berish, birovlarga yordam qo‘lini cho‘zish demakdir. Uning asosida hech qanday manfaat kutmaslik yotishi shu bilan asoslanadiki, altruist odam har doim, hammaga, hatto buning evaziga hech narsa olmasligini bilsa ham, yordam beraveradi. Ta’kidlash joiz, bunday odamlar birovlarga qilgan yordami uchun o‘zi jabr ko‘rsa ham, baribir boshqalarga yordam berishni kanda qilmaydi. Bunday odamlar so‘nggi chaqasi, so‘nggi imkoniyati va hatto jonini ham hech qanday minnatdorchilik yoki taqdirlanishni kutmasdan bera oladi. Misol: Moskvadagi metro bekatlaridan birida 6 yoshli qizchaning relslar ustiga tushib ketganligini ko‘rgan V. Ivanov poyezd kelayotganligini ko‘rib, o‘zini pastga tashladi va qizni perronga otishga ulgurdi, lekin o‘z jonini saqlab qola olmadi. Qizaloq uning hech kimi emas edi. U buni shunchaki odamiylik nuqtayi nazardan amalga oshirdi. Ya’ni Altruizmni namoyon qildi. Savol tug‘iladi: Kishini bunday harakat qilishga nima majbur qiladi? Bu savolga faylasuf, psixolog, sosiolog va boshqa sohadagi olimlar uzoq yillardan buyon javob izlashadi va bu savolga berilgan javoblar tahlili shuni ko‘rsatganki, savolga javob berayotgan olimning individual-psixologik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda bu savolga javob beriladi: Ya’ni, agar bu olimning o‘zi inson sifatida odam hech qachon biror-bir manfaatni ko‘zlamasdan boshqalarga shunchaki yaxshilik qilmaydi, degan fikrga ega bo‘lsa va o‘zi ham bunga amal qil- sa, u holda bu olim Altruizmning asosida yo moddiy, yo m a’naviy manfaatdorlik yotadi, deb hisoblaydi. Aksincha, bu savolga javob izlayotgan olim inson sifatida o‘zi altruistik e’tiqodga amalga qilsa, bu olim altruistik xulq-atvorni birovlarga hech qanday foyda ko‘zlanmasdan qilinadigan yaxshilik deb tushuntiradi. Ijtimoiy psixologiyada Altruizm ijtimoiy xulq-atvor sifatida qaraladi va uning asosi yoki motivini tushuntirishda 2 xil nuqtayi nazar mavjud. Birinchi nuqtayi nazar biologik nuqtayi nazar bo‘lib, bu nazariya Altruizmni biologik ehtiyoj sifatida qaraydi va uni insonga tug‘ma holda beriluvchi instinktiv xulq-atvor deb baholaydi. Ularning fikricha, hatto hayvonot olamida ham bir tur vakillari orasida bir-biri uchun qayg‘urish va bir-biriga yordam berish holatlarini kuzatish mumkin. Bundan tashqari hali manfaat nimaligini unchalik tushunib yetmagan yosh bolalarda ham altruistik harakatlarni kuzatish mumkin-ki, bu holatlar Altruizmning tug‘ma ehtiyoj ekanligini tasdiqlaydi. Ikkinchi nuqtayi nazar sosiologik (Ijtimoiy) nazariyadir. Bu nazariya vakillari yuqoridagi nazariya vakillarining fikriga butunlay qarshi chiqadi. Ularning fikrida ham jon bor, albatta. Ularning fikri quyidagicha: agar ota-onalar yosh bolalar bilan munosabatda va muloqotda tez-tez altruizmni namoyon etsalar, bunday holatda bolalar ham ularga taqlid qilib, shunday harakatlarni amalga oshira boshlaydilar. Shuni kuzatish mumkinki, ota-onalardagi altruizm ko‘pincha ularning bolalarida ham altruizmni namoyon qilishlariga sabab boladi. Masalan, bolaning oyisi konfetidan bittasini ukasiga berishni o‘rgatsa yoki 2 tadan bittasini dadasiga deb olib qo‘ysa, bunday bola bog‘chadagi o‘rtog‘iga ham konfetining yarmini beradi. Aksincha, ota-onalaridagi altruistik harakatlarning kuzatilmasligi ko‘pincha ularning bolalarida ham bunday xulqning kuzatilmasligini tasdiqlagan. Ushbu nazariyalar asosida yana bir qancha nazariyalar yaratilganki, ularni quyidagi tarmoqlarga ajratish mumkin: Sosiologik yo‘nalishdagi nazariya altruizmning asosida nima yotishiga qarab ikki asosiy guruhga bo‘linadi: 1. Manfaatni ko‘zlab amalga oshiriladigan altruistik harakatlar. 2. Manfaatni ko‘zlamasdan amalga oshiriladigan altruistik harakatlar.

Birinchi nazariya tarafdorlarining flkriga ko‘ra, har qanday altruistik xulqning asosida ochiq yoki yashirin, ongli yoki ongsiz holatda bo‘lsin, qandaydir foyda yoki manfaat ko‘zlanadi. Ikkinchi nazariya tarafdorlari esa altruistik xulqning asosida hech qanday manfaat yoki foyda yotmaydi, degan fikrni ilgari suradilar. Birinchi nuqtayi nazar tarafdorlari altruistik xulqni tushuntirishda quyidagi variantlarni taklif etadilar. • Ijtimoiy o‘zaro almashm. Bu yo‘nalish tarafdorlarining flkriga ko‘ra jamiyatda har qanday shaxslararo munosabatlar zaminida o‘zaro manfaatdorlik yotadiki, shunga ko‘ra Altruizm — bu mehr-muhabbat, hurmat, g‘amxo‘rlik, oqibat kabi psixologik hissiyotlarni o‘zaro almashishdir. Ya’ni altruistik harakat qilayotganda kishi buning evaziga o‘ziga albatta shunday munosabat qaytishini kutadi. Odatda, bunda «kamroq berib» «ko‘proq olishga» mo‘ljallab altruistik harakat qilinadi. Masalan, otrtog‘i uchun qayg‘urayotgan (kechikayotgan o‘rtog‘ini «hozir kelib qoladi», deb oqlayotgan) talaba, o‘rtoqlaridan o‘ziga nisbatan xuddi shunday munosabatlarni kutadi. Hatto bunday munosabat qaytarilmasa, undan xafa ham bo‘ladi. Niqoblangan egoiz.m-Bu nazariya tarafdorlari n ingta’kidlashicha, altruistik harakat qilayotganda kishi o‘ziga baho berish, o‘ziga bo‘lgan ishonch yoki hurm atning asosida yotgan ehtiyojlarni qondiruvchi o‘zidan qoniqish va g‘ururlanish kabi hissiyotlarni boshidan kechiradi. Bu esa odamga juda katta psixologik kuch beradi. Masalan, eridan bitta farzand bilan beva qolgan yosh ayol turmushga chiqmaydi. Uni altruist deymiz. «Bechora bolasi uchun gulday hayotini qurbon qildi», deb qo‘llab-quvvatlaymiz. Lekin chuqurroq tahlil qilinsa, asosiv sabab: ona turmushga chiqsa va o‘gay ota bolasiga yomon munosabatda bo‘lsa, birinchi navbatda onaning o‘zi bezovta bo‘ladi, qiynaladi. Ya’ni altruistik xulqning asosi olzining xotirjamligini ta’minlashdir. (Farzand xursand boisa, o‘zi xursand bolladi, xotirjam boiadi.) Yoki boshqa bir misol. Talaba uy vazifasini bajarmagan o‘rtog‘iga daftarini ko‘chirish uchun berib turdi. Bu bilan u go‘yoki o‘rtog‘iga manfaat kutmagan holda yaxshilik qildi, lekin buning asosida shu o‘rtog‘i uchun sevimli bo‘lish istagi yotmaydi, deb ham aytib bo‘lmaydi. Ikkinchi nazariya tarafdorlari birinchi nazariyaga alternativa sifatida chiqishadi va ular altruistik xulqning asosida hech qanday manfaatdorlik yotmaydi, degan fikrni ilgari surishadi. Ular altruistik xulqni tushuntirishda quyidagicha nuqtayi nazarlarni taklif etishadi: 1. Empatiya nazariyasi. Bunda altruistik xulqdagi kishi tabiiy holatda, o‘zi ham anglamagan holda boshqalar uchun qayg‘urish va g‘amxo‘rlik qilishga moyil bo‘ladi. Bunday odamlar qiynalayotgan kishilarni ko‘rsa, o‘z-o‘zidan altruistik xulqni namoyon qiladilar. 2. Ijtimoiy me’yortiv nazariya. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha, kishi ijtimoiy rol va ijtimoiy me’yorlarni yaxshi o‘zlashtirganlari uchungina altruistik xulqni namoyon qiladi. Bunday odam lar sirasiga ayniqsa ma’lum bir dinga e’tiqod qiluvchilar, jamiyatda mavjud bo‘lgan ma’lum bir qadriyatlarga, ijtimoiy me’yorga qat’iy amal qiluvchilar kiradi. M.: Transportda o‘zi charchagan yoki kasal bo‘lsa-da, o‘zidan kattaga joy bo‘shatish, kim ningdir yukini ko‘tarishib yuborish va h.k. Bundan tashqari altruistik xulqni tushuntirishda quyidagi yo‘nalishga asoslanuvchi nazariyalar ham mavjud. Ular altruistik xulqning asosida qanday mohiyat yotganligiga ko‘ra quyidagilarni ajratib ko‘rsatishadi: Altruistik xulqni namoyon qilayotganda boshqalarning borligi. Talaba hech kim bo‘lmagandagidan ko£ra ko‘pchilik oldida o‘zini altruist ko‘rsatib. boshqalarga yordam qo‘lini cho‘zishi mumkin, bunday hoi aksariyat odamlarga xosdir. E’tiborli kishilarning bahosi. Agar inson uchun qaysidir jihatda e’tiborli kishi (ayniqsa, uning o‘zi altruistik xulqni tez-tez namoyon qilib tursa yoki ayni paytda altruistik harakatni kutayotgan bo‘lsa) boshqa paytdagiga nisbatan altruistroq bo‘ladi. Talaba o‘zi uchun hurmatli bo‘lgan o‘qituvchisining yonida (agar bu o‘qituvchi altruistik xulqni namoyon qiladiganlardan boisa) boshqa paytdagidan ko‘ra altruistroq bo‘ladi. Javobgarlikni his qilish. Kishi boshqalar yoki qonun oldida javobgarlikdan qo‘rqib, o‘zi istamasa-da boshqalarga yordam beradi. Masalan: ota-onadan qo‘rqib uka, singillariga yordam berish. Qonun oldidagi javobgarlikdan qo‘rqib mashinada urib ketgan odamni kasalxonaga olib boradi. Ba’zi talabalar guruhida guruhdagilarning ba’zilarigina altruistik bo‘lsa, to‘rtinchi kursga kelib butun guruh altruistik harakat qiladi va bir-birlari uchun qayg‘uradi. Taqlidchanlik. Har bir jamiyatda kishilar o‘zini qanchalik ko‘p altruistik tutsa bu holatga taqlid qiluvchilar ko‘payadi. Agar altruistik xulqqa ega boigan o‘qituvchilar ko‘p boisa va bu xulqni ular talabalar oldida tez-tez namoyon qilsalar, talabalar ham albatta ularga taqlid qilishadi. Jins farqi (simpatiya). Ko‘pgina davlatlarda erkaklar ayollardan ko‘ra kuchli jins sifatida tan olinadi. Bunday jamiyatlarda erkaklar ko‘pincha jismoniy jihatdan ayollarga o‘z yordamlarini taklif etadilar. Masaian, yaqin o‘tmishda bizning o‘zbek millatimizga tegishli bo‘lgan odatlardan biri — beva ayol bo‘shagan chelagini ko‘cha eshigi oldiga chiqarib qo‘ysa, ko‘chadan o‘tgan istalgan erkak unga suv olib kelib, eshigi tagiga qo‘yib ketganligi xalqimizda altruistik hislarning qadrlanganligidan dalolat beradi. Ba’zan ayollardan erkaklarga nisbatan altruizmni namoyon qilish talab etiladi. Masaian, kirini yuvib berish, ovqatini pishirib berish. Yosh xususiyati. Barcha jamiyatlarda ham yosh bolalar yoki keksalarga nisbatan ko‘proq altruistik xulq namoyon qilinadi. Chunki, ularning yoshidagilar yordamga ko‘proq muhtoj bo‘ladilar. Kishining holati. Bunda yordam beruvchining va oluvchining ham holati nazarda tutiladi. Kishi o‘zi qiynalib turganda o‘zining holatidagi kishiga yordam qo‘lini cho‘zadi va g‘amxo‘rlik qiladi. Sessiyadan o‘ta olmagan talaba o‘ziga o‘xshagan talabaga boshqa vaqtdagidan ko‘ra mehribonroq munosabat bildiradi. Kishining psixik xususiyatlari. Kishi qanchalik javobgar, g‘amxo‘r bo‘lsa altruistroq bo‘ladi. Aksincha, qahrli, egoist, qaysar, odamlarga befarq bo‘lsa, undan Altruizmni kutmasa ham bo‘ladi. Kishining dinga munosabati. Islom dini altruistik munosabatlarni targ‘ib qiluvchi dinlardan biridir. Unga ko‘ra musulmon musulmonga har qanday vaziyatda ham yordam berishi kerak. Sosiolog Elvin Gouldnerning ta’kidlashicha, o‘zaro me’yorlar universal nomusning yagona kodeksi hisoblanadi, ya’ni kimdir bizga yordam bersa biz ham unga yordam berishimiz, unga yomonlik qilmasligimiz kerak, degan tartib me’yorga aylanib qolgan. E.Gouldner bu me’yorni universal stil deb ataydi. Sinaluvchilardan olingan javoblarga ko£ra xat, hujjat, pul, sovg‘alarni birov orqali jo‘natuvchilar olib borib beruvchiga ma’lum miqdorda pul berishadi. Ya’ni ular «pochta»sini olib borib berganligi uchun unga minnatdorchilik bildirishadi. 0 ’zaro munosabatlarda faqat bir shaxsning yordam olaverishi va qaytarmasligi me’yorga mos kelmaydi va shaxslarao munosabatlar buziladi. Xuddi shunday holat talabalar guruhida mavjud. Ya’ni qaysidir guruhdoshining daftaridan foydalangan talaba albatta uni qo‘llab-quvvatlashga harakat qiladi. Agar har qaysi shaxs o‘ziga qilingan yaxshiliklarni doimiy ravishda o‘zi uchun nazorat qilib borsa, bu o‘zaro munosabatlarda yaxshi natija beradi. Laboratoriya eksperimenti asosida shunday xulosaga kelinganki, agar shaxs o‘ziga qilingan yaxshilikka nisbatan javob qaytarish majburiyatini his qilmas ekan, ya’ni me’yor sifatida qabul qilmas ekan, o‘zaro munosabatlarda egoizm shakllanadi. Mark Uotli o‘z tadqiqotida shuni aniqlaganki, talabalar ularga konfet ulashib turgan guruhdoshlariga imtihondan o‘tish uchun yordam berishgan. Ba’zi bir shaxslarda qilinayotgan yaxshilikni qaytarish imkoni bo‘lmasa, uni qabul qilishga ham qo‘rqishadi. Shuning uchun g‘ururli insonlar har doim birovdan yordam so‘rashga shoshilishmaydi. Agar inson shu yordamga muhtoj bo‘lsa va unga adekvat javob qaytara olmasa uning vijdoni qiynaladi. Tadqiqotlar natijasiga qaraganda agar inson o‘ziga qilinayotgan yordamlarning hisobini olmas ekan, kelajakda professional muvaffaqiyatlarga erisha olmaydi. Ko‘rinib turibdiki, jamiyatda shaxs namoyon qiladigan xulqlar orasida egoizm va altruizm doimiy ravishda uchrab turadi.