Termiz davlar universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

HUJAYRA FIZIOLOGIYASI 
Hujayra o„simlik va hayvonlar tanasining asosiy tuzilishi va funksional
birligi hisoblanadi. Hujayraning shakli, katta-kichikligi har xil bo„lishiga
qaramasdan, barcha to„qima va organlarni tashkil qiluvchi hujayralarning
umumiy tuzilishi, bajaradigan vazifalari bir-biriga o„xshash bo„ladi. Har bir
hujayra tashqi qobiq bilan o„ralgan bo„la di. Hujayra qobi g„i tarkibiga
sellyuloza, gemi sellyuloza, pectin moddasi, lipidlar va ozroq miqdorda oqsil
moddasi kiradi. Hujayra qobig„i hujayra va to„qimalarga mustahkam tayanch
bo„ladi, protoplazmatik membranani gidrostatik bosimdan himoya qiladi,
hujayraga moddalarning yutilishida ishtirok qiladi va shuningdek retseptorlik
vazifasini ham bajaradi. 
O„simlik hujayrasining qobig„i hayvon hujayrasi qobig„ida n ba‟zi bir 
xususiyatlari bilan farq qiladi. Birinchidan o„simlik hujayrasining qobi g„i
hayvon hujayrasi qobi g„iga nisbatan ancha qalin bo„ladi. Ikkinchidan
o„simlik hujayrasining qobig„i asosan sell yuloza, gemi sellyuloza va pektin
moddalaridan iborat bo„ladi. 
Hujayraning ustki qobig„ida ham enzimatik jarayonlar bo„lishi
aniqlangan. Qobiqda invertaza, askorbatoksidaza va fosfataza erigan
moddalarni yaxshi o„tkazadi, ammo hujayra po„stining yog„ochlanishi bilan
o„tkazuvchanlik keskin kamayib ketadi. Hujayra qobi g„idan keyin
protoplazma joylashgan bo„lib, u plazmatik membrana bilan o„ralgan bo„ladi.
Plazmatik membrana barcha hujayralar uchun universal bo„lgan
elementar biologik membrana hisoblanadi. Membranada o„ta muhim bo„lgan
hayotiy jarayonlar sodir bo„ladi. Membranalar to„siqlik, tashuvchilik, osmotik, 
energetik, biosintetik kabi vazifalarni bajaradi. Plazmatik membrana yoki
plazmolemmaning kimyoviy tarkibi lipoproteidli birikmalardan iborat bo„lib,
60% oqsil, 40% lipidlardir. Lipidlarning asosiy qismini fosfolipidlar tashkil
qiladi. Membranada bundan tashqari polisaxarid va nuklein kislotalar ham
uchraydi. Membranada qand va aminokislotalarni tashuvchi oqsillar ham
topilgan.
Lipidlarning asosiy funksiyasi membrana turg„unligini saqlashidir. 
Membranadagi oqsil molekulalari har xil tartibda lipid qatlamining ichki
va tashqi yuzasida joylashgan bo„lsa, ba‟zilari esa membranaga to„la botib
kirgan bo„ladi. Membrananing tashqi yuzasidagi oqsillarning ayrimlari
uglevodlar bilan birikib glikoproteinlarni hosil qiladi. Hujayralar mana shu
glikoproteinlarga qarab, birbirlaridan farqlanadilar. Glikoproteinlar biriktiruvchi
to„qimalar tarkibiga kiradi. 
Membrana ichki muhit bilan tashqi muhit bilan tashqi muhit o„rtasida
moddalar almashinuvini boshqarib turadi. Hujayra protoplazmasini o„rab
turgan membrane o„tkazuvchanlik xususiyatiga ega. 
Suv va boshqa erituvchilarni ng yarim o„tkazgich pardalar orqali
o„tishi diffuziya va osmos hodisalari orqali tushuntirish mumkin. Suv va

---

suvda erigan moddalarning yarim o„tkazgich pardalar orqali o„tishiga osmos
hodisasi deyiladi. Masalan, konsentratsiyasi har xil bo„lgan 2 ta eritma
o„rtasiga yarim o„tkazgich parda qo„yilsa, ma‟lum vaqtdan keyin
konsentratsiyasi kichik eritmadan konsentratsiyasi katta bo„lgan eritmaga
suvning o„tishini ko„rish mumkin. Chunki suyultirilgan eritmada suv
potensiali konsentratsiyali eritmanikidan katta bo„ladi. Shu sababli ham past
konsentratsiyali eritma tarkibidagi suvning yuqori konsentratsiyali eritmaga 
o„tishi kuzatiladi. Suvning birinchi eritmadan ikkinchi eritmaga o„tishi har
ikkala eritmaning konsentratsiyasi bir-biriga tenglashganiga qadar davom
etadi. Hujayra membranasining bunday xususiyatga ega bo„lishligini quyi dagi
tajribalardan ko„riladi. 

---