«temir yo`l transporti molitasi»

Pul mablag’larini boshqarish

Temir yo’l kompaniyasining yangi tashkiliy tuzilmasi pul mablag’­larini boshqarishni takomillashtirishni ko’zda tutadi.

Doimiy o’zgarib borayotgan sharoitlarda korxonaning barcha bo’linmalari faoliyatini samarali tashkil etishga imkon yaratadigan boshqaruv usullari alouida ahamiyat kasb etmouda. Bunday usullardan biri byudjetlash hisoblanadi. Amaliyot ko’rsatmoudaki, byudjet boshqaruv uarorlarini uabul qilish uchun kerakli tuliu va aniu ma’- lumotlartxi shakllantirish va uz vautida olishni ta’minlovchi xrka- lik faoliyati boshqaruvining asosiy uuroli bo’lib uolmouda.

Byudjet xarajatlar va daromadlar smetasitsh ifodalaydi. O’zining mazmuniga kura u avval kullanilgan «texprofinplan»ga yakin, birok yuqori informatsion va muvofikdashtirilgan darajada.

Byudjetlash — bu prognozlash, moliyaviy resurslar xdrakatlarini Xisobi va nazorati xamda moliyaviy natijalarni kelishilgan texnologi­yasini ifodalaydi. Ular moliyani ish turlari, faoliyat yo’nalishlari va tuzilma bo’linmalar bo’yicha tufidan-turri kelishuvini ifodalaydi.

Byudjet — oyga, kvartal ga, eng kupi bilan yilga mo’ljallangan aniq, mukammal reja. U kizikgiruvchi rolni uynaydi — uni baja­rish, ayniksa, daromad qismida erishish kerak. Byudjetdan butun biz­nesni anglash, tushunish jarayoni va yangi vazifalar quyish boshlanadi. U bir korxona, bir kompatshya doirasida turli bo’linmalar faoliyati­ni muvovikdashtirishga, moddiy va moliyaviy okimlarni o’zaro 6of- likligini ta’minlashga imkoniyat yaratib beradi.

Byudjetlashni tashkil etishning asosiy tamoyillari:

• 
  rejaviy-byudjet ko’rsatkichlarini kompaniya strategiyasining maqsadlariga muvofikdigi;
  
• 
  korporativ maqsadlarning ustunligi;
  
• 
  byudjet mablantarini maqsadli ishlatish;
  
• 
  daromadlar va xarajatlarning, resurslarga extiyojlar va ular­ni kondirishning mavjud manbalarining mutanosibligi;
  
• 
  moddiy va moliyaviy okimlarni muvofikd ashtirish;
  
• 
  byudjetlarni bulish va boshqaruvning barcha pogonalari bo’yicha javobgarlik va boshqalar.
  

Pul mablag’larini boshqarish texnologiyasida quyidagi talablarga rioya qilish lozim:

1. 
   Rejani bajarilishini utgan yilning moliyaviy natijalari bilan takk°^slash.
   
2. 
   Rejani bajarilmaganlik sabablarini aniqdash.
   
3. 
   Rejani bajarilmaganlik sabablarini bartaraf etish bo’yicha Karor kabul qilish.
   

Pul mablag’larini boshqarish faqat operativ, uz vaktida karorni Kabul qilishda samaralidir. Uning asosida rejadan chetga chiqitshtar, utgan yilga nisbatan moliyaviy natijalarning yomonlashganlik sabab­lari o’rganiladi.

Moliyaviy rejalashtirishda mutaxassislar butun boshqaruv perso- nalini jalb etishni tavsiya etishadi.

Pul mablag’larini boshqarish asosida iqtisodiy ma’lumotlar yotadi. Ular quyidagicha bulishi kerak;

• 
  ishonchli, turi, uni tekshirish imkoniyati bilan aniqdanadi;
  
• 
  tushunarli — xisobotlarning mazmuni dastlab tayyorlash va qayta ishlamagan xolda tushunarli bulishi kerak;
  
• 
  takkoslash imkonini berish kerak.
  

Pul mablag’larini samarali boshqarish uchun quyidagilarni bilish lozim:

• 
  qaysi faoliyat turidan. qaysi madsulot (ish, xizmat)ni reali- zatsiyasidan daromadlarning asosiy qismi olingan va ko’rib chiqila- yotgan davr uchun foyda shakllangan, daromadlar to’zilishida qanday o’zgarishlar kuzatilmoqda;
  
• 
  ishlab chiqarish tannarxining va noishlab chiqarish xarajat­larining xamda moliyaviy faoliyat xarajatlarining miqdori;
  
• 
  o’zgaruvchan va shartli-doimiy xarajatlarning o’zaro nisbati.
  

Xarajatlarni o’zgaruvchan va shartli-o’zgaruvchan xarajatlarga bulish

asoslirok prognozlashga va tegishlicha ishlab chiqarish xarajatlarini Xisobga olishga imkoniyat yaratadi.

Pul mablag’larini boshqarishda bir necha yondashuvlar farqdanadi:

1. 
   Passiv yashab kolish strategiyasi quyidagi yo’nalishlar bilan xarakterlanad i:
   

• 
  ishlab chiqarish xajmini «tashlash» bilan xarajatlarni va uning texnologik darajasini pasaytirish;
  
• 
  ish joyi sonini va ish haqi fondini qisqartirish;
  
• 
  davlat subsidiyalarni olishga xarakat qilish;
  
• 
  boshqalarniig mablag’larini to’lamaslik orqali ishlatish.
  

2. 
   Aktiv yashab kolish strategiyasi quyidagilarni uz ichiga oladi:
   

• 
  bozorning yangi joylarini izlash. maxsulotni, xizmat turla- rini yangilash. marketingga yo’naltirish;
  
• 
  texnologiyalarni takomillashtirish orqali xarajatlarni qisqartirish, foydasiz va zararli ishlab chiqarishdan voz kechi1l;
  
• 
  boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish (restrukturizatsiya).
  

3. 
   Rivojlanish strategiyasi.
   

Moliyaviy menejment mutaxassislari ta’kidlaydiki, eng sama­rali yo’nalish rivojlanish strategiyasi xisoblanadi. U faqatgina miqdoriy ko’rsatkichlarni emas, balki sifat k$fsatkichlarini pro­gressiv o’zgarishini ko’zda tutadi. Uning asosida:

• 
  ishlab chiqarishni muntazam usishini. korxona kuvvatlarni to’liq ishlatish va asosiy kapitalga investitsiya qilish darajasini oshirishga erishish;
  
• 
  faoliyatni diversifikatsiya kushit (yordamchi-ko’makdosh faoli- yatni, kompaniyaning sanoat korxonalarida - asosiy ishlab chiqa­rishni yo’nalishini almashtirish);
  
• 
  ichki tarmoq boshqaruvining yangi tuzilmasiga utish.
  

K\fsatib utilgan strateshyalarning umumiy jixatlari mavjud. Aniq

bir xollarda xar bir strategiyaning aloxida yo’nalishlari kullanili- N1I mumkin.

Ma’lumki. narx tovarning pul ko’rinishidagi qiymatini ifoda­laydi. Uning miqdori uni ishlab chiqarish va realizatsiya kil ishga ketgan ijtimoiy zarur mexnat xarajatlari bilan aniqdanadi. Narx- ga talab va taklifning o’zgarishi, pulning kadrsizlanishi va boshqa muomala soxasidagi omillar ta’sir ko’rsatadi.

Narx bozor kon’yunkturasini o’zgarishini aks egtirib, bir vakg- ning o’zida bozor talabini shakllanishiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Tariflar darajasining usishi, masalan. transport ishlab chiqarish xarajatlarini oshishi (tashish tannarxi oshdi) okibatida shaxar atrofi tashishlarga tariflar darajasining usishi, odatda, te­mir yo’l transporti xizmatlaridan foydalanishni xoxlovchilarning soniga, yo’l xaksni to’lashdan kochmagan xolda, salbiy ta’sir ko’rsata­di. Talab pasayishi mumkin. SHu tufayli tashishning bu turidan oli­nadigan daromadlar kamayadi, ularning miqdori ikki gshramstrlarga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdikda: tashish xajmi va narx (tarif). Agar ta­shish narxi (tarifi) 40 foizga oshirilgan bulsa va yo’lovchilar ay- lanmasi 45 foizga tushganda, unda kutilayotgan daromaddarning va unga bog’liq. foydaning oshishining urniga u yoki bu moliyaviy ko’rsatkich - ning pasayishi yuz beradi.

YOrdamchi-ko’makchi faoliyati maxsulot (ish, xizmat)iga shartno­maviy narxlarini kullash amaliyotini o’rganish ko’rsatadiki, yuqori moliyaviy natijalarga erishish maqsadida narxning darajasini aniqdashda potensial xargщorlarning’ manfaatlari xisobga olin- magan. Natijada bunday xizmatlarga bo’lgan talab tushgan, tegishlicha rsalizatsiyadan olingan daromadlar xam tushgan.

Tez-tez yana boshqa kamchilik kuzatilmoqda - narxni ishlatish - ning imkoniyatlarini sezmaslik, sotuvchining (temir yo’l kompaniya­sining) personali tomonidan narxlarni oshirish imkoniyatlarini Xam temir yo’l kompaniyasi manfaatlariga, xam uning xizmatlaridan foydalanuvchilar manfaatlariga ishlatishga to’la befarqdigi.

Xdyotdan olingan misolni keltiramiz. YUk junatuvchi o’zining yukini - buldozerlarini va boshqa ko’rilish texnikasini iloji boricha tez junatishni istaydi. Buni bajarilayotgan ko’rilish ishlarining man­faatlari talab etadi. Ammo platformalar uning yuki bilan uzok mud- dat yuk poezdlarni bu uchastkada o’rnatilgan ogirlik normalariga et- guncha «tuldirish» munosabati bilan turib kolmoqda.

YUk egasi uning yukini etib borishi kerak bo’lgan joygacha trans­portirovka qilish va temir yo’l kompaniyasi uchun zararli bulmasligi uchun yuqorirok xak to’lashga rozi. Transport xizmatlaridan foydala- nuvchi - yuk junatuvchi - tashish bilan bog’liq temir yo’lning barcha

xarajatlarini qoplash uchun tashish narxini oshirishga rozi, faqat uning yuki tezrok etkazib berilsa bo’ldi. Savol tutildi: yukni etka­zib berish tezligi uchun «qo’shimcha xak» kancha bulishi kerak va foyda- lanuvchining bunday xoxishini bajarish qonun doirasidami? YUk ega- sining xoxishi rad etilgan edi.

Aytilganlardan kelib chiqadiki: narx tarmoq korxonalarining xo’jalik faoliyatida o’zgaruvchan, juda muxim, vosita xisoblanadi. SHu- ning uchun tashishning, yordamchi ishlab chiqarish ishlarining, xizmat- larining narxini boshqarishga bozor munosabatlari sharoitlarida alo­xida e’tibor berish kerak. Narxni shakllantirish imkoniyatlari «O’TY» AJning, korxonalarining moliyaviy siyosatini aniqdaydi. CHun­ki uni amalga oshirishdagi yutuk faqat narxni shakllantirish tizi­mini aklni ishlatib tanlangan strategik yo’nalishlari gagi na bog’liq emas, balki maxsulot (ish, xizmat)ni realizatsiya qilish darajasiga \am bog’liq- Narxni shakllantirishda xamma ishni bir kishiga, «kim- matrok» sotish vazifasini kuygan xolda yuyutamasdan, bu jarasnga barcha manfaatdor shaxslarni jalb etish lozim. Bajarilayotgan va bajarishga loyixalashshrilayotgan xizmatlar (tshtar)ga narxlarning potensial foy- dalanuvchilarning manfaatlarini xisobga oluvchi variantlari bulishi kerak. Bundan tashqari raqobatchyutarning xuddi shunday xizmatlarga (iiigarga) o’rnatilgan narxlarini o’rganish va xisobga olish kerak. Ma’lumki, narx - raqobatchshtikning muxim ob’ekta xisoblanadi. Uning natijalari faoliyatning moliyaviy natijalarini oldindan belgilab beradi.

Bozor munosabatlari sharoitlarida temir yo’l kompaniyasi, korxo­nalari gtuxta ishlab chiqilgan narx siyosatiga ega bulishi kerak. Uning moxiyati shundan iboratki, yuk va yo’lovchi tashish, yordamchi-ko’makdosh faoliyat maxsulot (ish, xizmat)larga shunday narxlarni o’rnatish ke­rakki, «bunday narxlarni bozordagi vaziyatga karab o’zgartirmoq ke­rak va shu orqali bozorning maksim al mumkin bo’lgan ulushiga ega bulish, rejalashtirilgan foydaning xajmiga erishish va barcha stra­tegik va taktik vazifalarni xal etish kerak»²⁶. Narx siyosati faqatgi­na sotuvchini emas, balki xaridorlarga, transport xizmatlaridan foy- dalanuvchilarga ma’kul bo’lgan narxlarni o’rnatishdan iborat.

Narxlar davlat va bozor narxlariga bulinadi. Temir yo’l transpor­tida: davlat, shartnomaviy, xisob-kitob, smeta narxlari (tarif) kulla­niladi. Bozor narxlarini shakllantirish uslubi ma’lum kstma-kst- likni ko’zda tutadi: narxni shakllantirishning maqsadlari aniqutana- di, talab o’rganiladi, tannarx anixdanadi, mavjud radobatchilarning narxshri o’rganiladi.

Avvalambor quyidagi savol echiladi: ishlab chiqshgayotgan narx yorda- mida nimaga erishish maqsadga muvofikdir? Ma’lumki, realizatsiya xajmining oshishi bilan madsulot birligiga to’g’ri keladigan xara­jatlar shartli-doimiy xarajatlar xisobiga pasayadi. SHuning uchun nar­xni realizatsiya xajmini usishini xisobga olgan xolda o’rnatish lo­zim, ya’ni narxni o’zgaruvchan xarajatlarni krplash darajasida o’rnatish mumkin. Narx bilan o’zgaruvchan xarajatlarning o’rtasidagi tafovut marjinal foyda deb ataladi. Dastlab past o’rnatilgan narx, masalan, o’zgaruvchan xarajatlar darajasida yoki bir oz tfgrox o’rnatish ularga bo’lgan talabni oshishiga, tashish xajmini, yordamchi-ko’makdosh xiz­matlarini realizatsiyasining oshishiga imkon yaratadi.

Keyin temir yo’l kompaniyasi maxsulot (xizmat)iga bo’lgan talab o’rganiladi. Maxsulot realizatsiyasining mumkin bo’lgan xajmini nar­xlar darajasiga turli bog’liqdiyutar xisobga olinadi. Bu bog’lixlik talabning narxdan elastikligini xarakterlaydi.

Temir yo’l transporti korxonalarining maxsulot (xizmat)ini, jumladan yo’lovchi tashishni, yuk tashishning bir kdtsmini, yordamchi ishlab chiqarish maxsulotini sotish xajmi narxlar darajasiga bog’lix: narxni oshganida sotish xdjmi tush adi. Maxsul otlarning bun­day turlarini elastik talab ga ega tovarlar deb ataladi. Elastik ta- labga ega maxsulot (xizmat)larga narxlarni shakllantirishda talab bozorini, uning narx darajasiga boshixdigini dixxat bilan o’rganish kerak.

Korxona uchun ma’kul bo’lgan minimal narx, masalan, yordamchi- ko’makdosh faoliyat maxsulot (xizmat) iga narx quyidagi formula orxali aniqdanadi:

e = t / (i-F),

bunda,

T - tovar (xizmat)ning tannarxi;

F — xo’jalik yurituvchi sub’ekt uchun minimal foydaning narx- dagi ulushi.

Temir yo’l transportida narxlar va tariflarning xiyin tizimi kullaniladi va ularning asosida uning daromadlari anixdanadi.

' YUkni tashish yuk tariflari bo’yicha to’lanadi, ular ulgurji narx- larning turlaridan birini ifodalaydi. Yo’lovchi - chakana narxlar- ning aloxida tipi bo’yicha - 1 yo’lovchi-km ga o’rnatiladigan tarif- larda, pochta va bagajni tashish - 1 tonna-km ga o’rnatilgan tarif bo’yicha.

Tashish uchun tariflardan tapgxari yuklarni tashish bilan bog’lix xungimcha operatsiyalar (yuyutarni saxdash, ogirlishni ulchash, va- gonlarni dezinfeksiya qilish, vagonlarni beketish va tozalaig, ekspeditsiya operatsiyalari, yuklash-tushirish ishlari va b.) uchun yigimlar kullaniladi.

Tarmoqning sanoat korxonalarining maxsuloti odatda shartnoma­viy narxlarda realizatsiya uilinadi.

Imtiyozli tariflar - bir uancha yuk gurlarini O’zbekiston xududi bo’yicha tashishda chegirmalar keng uullanilmoutsa. Islouotlardan avval yuzaga kelgan tashish uchun tariflar tizimi sezilarli kamchiliklarga ega, bir uancha uolatlarda bozor munosabatlari shartlariga mos kel- maydi, qa ishlab chiuish ni talab etadi. «O’TY» «O’TY» AJ rivojlani- shining konsepsiyasida temir yo’l kompaniyasining tarif va moliya­viy-iqtisodiy siyosatini takomillashtirish tashish uajmini oshirish- ning asosiy kriteriylaridan biri sifatida uaralmouda. Konsepsiya- da quyidagilar ko’zda tutilgan:

• 
  tashish sifati va kDesatilastgan xizmatlar bo’yicha, tashilayotgan tovarlar narxlarida transport xarajatlarining ulushini hisobga olib yuklarning turi bo’yicha tariflarni tabaual ashtirish bilan erkin narxni shakllanirshshsh ta’minlash:
  
• 
  bir jinsli yuklarning turiga va bir xil masofaga maxalliy va uzok, masofali uatnovlarda tarif darajasidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish;
  
• 
  davlat byudjeti hisobiga ijtimoiy ahamiyatga ega yo’lovchi tashish- lardan olingan zararlarni majburiy kompensaiiyasi bilan bunday ta- shishlarga o’rnatilgan tariflarni davlat tomonidan tartibga solish;
  
• 
  inflyasiya jarayonlari mavjudligida davlat organlari tomonidan o’rnatilgan tariflarni indeksatsiya qilish;
  
• 
  transport tariflarini aniulash sohasida kelishilgan siyosatni olib borish to’g’risidagi uukumatlararo kelishuvlar asosida yagona tarif uududini saulash;
  
• 
  «Traseka» dasturini amalga oshirish doirasida Markaziy Osiyo mamlakatlari O’rtasida transport tariflari koridorlarini o’rnatish;
  
• 
  uushni davlatlar uududdarini kesib utish bilan imtiyozli tarif- larda katga ko’rilish yuklarini va mineral ugitlarni tashishga keli­shilgan maxsus tarif stavkalarini MDX mamlakatlarining tarif kon- ferensiyalari oruati O’rnatish;
  
• 
  tashish tannarxini kamaytirish va tariflarni pasaygirish uchun shart-sharoitlarni yaratish bo’yicha chora-tadbirlarni olib borish.