Tema: Viruslardiń tiykarǵı qásiyetleri, virus saqlawshı material menen islew qaǵıydaları hám qawipsizlik texnikası

15.TEMA: Viruslardı indikatsiyalap, sitopatik tásirdi bahalaw
O'stirilgan kletkada virustı indikatsiyalashnin' tómendegi tiykarǵı usılları ámeldegi:
Sitopatik effekt yamasa sitopatik tásir (SPE, SPT ) boyınsha ; GADR oń boyınsha ;
Áspi (blyashka) payda bolıwı boyınsha ;
Kletka ishindegi kiritpelerdi ushıratıw ; IFR imminofluoressensiya reaksiyası járdeminde virustı kóriw; viruslardin’ interferensiyasin kóriw;
Kletka metalbolizmin ózine bo'ysindiriw (reńli úlgi);
Elektron mikroskop hám basqalar boyınsha.
SPT. O'stirilgen kletkalarda virustı kóbeygenligin kópshilik halda sitopatik effekt yamasa sitopatik tásirge qaray anıqlanadı.
SPT dep o'stirilgen kletkada viruslardin’ kóbeyiwi sebepli júz bergen hár qanday ózgeriwge aytıladı.
Fiziologiyalıq jol menen kletkadaǵı ózgeriwdi anıqlaw birqansha qıyın bolıp, morfologiyalıq ózgerislerdi ushıratıw bolsa ańsat. Bunıń ushın mikroskoptin' buyım stolshasina, probirka, mikroskoptaǵi joqarıǵa qaratılǵan kletka maydanın mikroskoptiń kishkene úlkeytiwshinde (ob'ektiv 8-10, okulyar 7-10 ) kóriledi.
Probirkadaǵı virus juqtırılǵan kletka menen salıstırıp kóriw maqsetke muwapıq. Virus juqtırılǵan probirkadaǵı kletkada hár qanday ózgeriwniń, qadaǵalawdaǵı probirkadaǵı kletkaǵa salıstırǵanda payda bolıwı SPT júzege keliwi dep túsiniledi.
Bul parq barlıq júzedegi kletkanı iyelep alıwı nátiyjesinde yamasa normadaǵı kletka maydanında onsha úlken bolmaǵan oshaqshalarǵa uqsas haldaǵı kórinisti óz ishine aladı.
SPT- intensivligi kletka qabatinin' qaysı bólegi viruslar tárepinen oz'gertirilgenligi menen ańlatpalanadı.
SPT-uliwmalıq qollanılatuǵın bahalawshısı joq bolıp onı kópshilik halda nıshanlar yamasa ballar menen bahalanadı. Probirkadaǵı,ósirilgen kletkanı qadaǵalawdaǵı ózgeriwge SPTdi tórt nıshanǵa, eger 3/4 -úsh nıshanǵa. Eger 1/2 eki nıshanǵa, 1/4 -bir nıshanǵa bahalanadı. Lekin bul shártli bahalaw esaplanadı.
SPT-forması virusiniń biologiyalıq ózgesheligine kletkanin' túrine, juqtırıw muǵdarına, ósiriw sharayatına baylanıslı. Ayırım viruslar juqtırılǵannan keyin (enteroviruslar) 2-3 sutkadan keyin, adenoviruslar 1-2 hápteden keyin SPT payda etedi.
Bir qatar avtorlar SPT uqsas sırtqı kórinislerdi gruppalawǵa urınıp kóredi. Ayırımlarında 23 forma, basqalarında 11, úshinshisinde 5 forma bolıp shıqtı.
SPT bir-birinen túpten parıqlaw ushın úsh forma : kletkaniń fragmetleniwi, kletkaniń domalaqlanıwı, simplast payda etiwden ibarat (40 -41 rasm)


40- Súwret. Buqaning testikulasidan tayarlanǵan kletkaǵa iri shaqlı haywanlar adenoviruslarning sitopatik ta’siri.



41- Súwret. qoy homilasining ókpesinen tayarlanǵan kletkalarǵa qoyda sheshek gúl keselligin shaqırıwshı virustıń sitopatik tásiri

Fragmentleniw kletkalarnin' bólek-bólek fragmentlerge bólınıp ketiwi nátiyjesinde shıyshe diywalınan ajralıp, o'siriwshi suyıqlıq quramına kletka detritine uqsap ótip ketiwi (vezikulyar stomatit keselliginiń virusı ).

Domalaqlasıw-kletkanin' shıyshe diywalina jabısıp qalıw qábiletin joǵalıp ketiwi nátiyjesinde kletka shıyshe diywaliniń ústinde sharsiman formaǵa iye bolıp, shıyshaniń bólek ajıraliwi sebepli o'siriwshi suyıqlıq maydanında erkin júzip juredi hám keyininen óledi (enteroviruslar, adenoviruslar hám basqa.).
Simplast payda etiw kletka qabıǵınin' erip ketiwi nátiyjesinde qońsılas kletka sitoplazmalari qosılıp ketib, birden-bir pútinlik payda etedi, bul halda kletka yadrosı bir shetke jaylasqan boladı.
Bunday kóp yadrolı sitoplazmatik massanı payda bolıwı (náhán kóp yadrolı ) simplast dep ataladı.
Olardın' payda bolıwı eki turde tusintiriledi: viruslardin’ tásiri nátiyjesinde kletkalarnin' bóliniw procesi buziladı bul halda ayırım viruslarda letsitinaza fermentiniń saqlanıwı sebepli kletka qabıǵına jaqın jaylasqan sitoplazma qoslip ketedi.
Kletkada SPT kópshilik viruslardı o'stirilgen kletkalarda indikatsiyalalawda keń qollanıladı.
Biraq ayırım viruslar o'stirilgen kletkalarda kóbeyip SPT kórsetpeydi, bularǵa qutırıw virusı, shoshqalardiń oba keselliginin' virusı, iri shaqlı haywanlarda diareya keselligin qozǵawtıwshı viruslar mısal bola aladı. Kletkalar tiriliginshe qalıp, kletkalarniń bóliniwi pásiyedi waqıt ótiwi menen olardın' forması da ózgeredi.
Zálellengen kletkalardiń neoplastik transformaciyalanıwında kletkada hár túrlı shamadaǵı aq reńdegi qattı fokuslar (Raus sálem xattıń baslaması virusında ) payda boladı. Birinshi passajda SPT bolmawi virusnin' joq ekenligin bildirmeydi, sebebi virus tez rawajlanbaǵanlıǵı sebepli kózge taslanıwshı SPT kórsetpeydi. Sonın' ushın “kó'r” passaj ótkeriledi. Tekserilip atırǵan materialda virustin' bar ekenin biliw ushın hesh bolmaǵanda 3 ret “kór” passaj ótkeriledi.
GADR Gemadsorbsiya - virus penen zálellengen kletkanin' maydanına eritrotsitlardin' jabılip qalıwın birinshi márte Fogel hám Shelkovlar (1957) gripp virusı juqqan toqıma kulturasinda ushıratǵan. Keyinirek anıqlanıwınsha bunday qábiletke sheshek gúl hám sheshek gúlvaksina virusı, Nyukasl keselligi, sút emiziwshilerdin' hám qustin' gripp virusları iye eken.
Haywanlardin’ paragripp virusların identifikaciyalawda (iri shaqlı Haywanlardin’ PG-3, qoydin' paragripp, Senday virusında ) bul reaksiya júdá qımbatlı esaplanadı.
Reaksiya tiykarında, zálellengen kletka ústindegi virusı menen, eritrotsitlerdin' receptorı aǵayin bolǵanlıǵı sebepli gemagglyutinatsiya reaksiyası ámelge asadı.
Bul reaksiyanin' unamlı jetiskenlikleri sonnan ibarat, virus kletkaǵa juqqannan keyin payda bolıwı kerek bolǵan sitopatik ózgerisler payda bolmaytuǵin aldın oń nátiyjeni kórsetip turadı. Reaksiyanı qoyıw ushın teńiz shoshqasinin' eritrotsitleri, adamnin' (nól-toparıdaǵı ) hám basqa eritrotsitlerden paydalanıladı. Bul eritrotsitler gemagglyutinatsiyalaw tásirine tásirsheń.
GADR tómendegi usıllardan ibarat
Infeksiya juqturilǵannan 3-4 kún ótkennen soń birdey o'stirilgen kletkası bar eki probirka alınıp, birinshisine virus juqtıriladi, ekinshisi bolsa qadaǵalawshi esaplanadı. Eki probirkadaǵı kletkanin' ústinde 5-10 minuta eritrotsitler (stol ústine gorizontal jatqizilib) qóyıladı, keyininen fiziologikalıq eritpe járdeminde jeńil juwıladı, juwılǵannan keyin mikroskopnin' kishi úlkenlestirgishide tekserip kóriledi. Qadaǵalawdaǵı probirkada eritrotsitler fiziologikalıq eritpe járdeminde tolıǵınsha juwıp alınadı.
Virus juqtırılǵan probirkadaǵı kletkanı fiziologiyalıq eritpe menen juwıw nátiyjesinde eritrotsitler alınbastan, sonday eken kletka maydanına jabılǵan halda tursa ol halda GADR oń esaplanadı (82-suwret)
Virus hám kletkanin' túrine baylanıslı halda eritrotsitlerdin' jaylasıwı 3 qıylı bolıwı múmkin:
Eritrotsitler kletkaniń shettegi bólegine (shoshqalarda Afrika oba keselliginiń virusı ) jaylasqan:
Eritrotsitler kletka qabatına toplanıp (gripp virusı ) jaylasqan ;
Eritrotsitler kletka qabatında diffuziyali (paragripp virusı ) jaylasqan.
Hár bir virus málim bir túrdegi haywanlar qanındaǵı eritrotsitlarge adsorbsiyalaniwǵa biyim. Eritrotsitlerdi gemagglyutinatsiyalawǵa ılayıq bolǵan viruslar gemadsorbsiya qásiyetinede iye boladı.
Eger virus óstirilgen kletkaǵa SPT kórsetse GADR, SPT salıstırǵanda aldın payda boladı. Bul usılda o'sirilgen ayırım viruslardı indikatsiyalawda kóp qollanıladı. Biraq bir qatar viruslardı (shoshqalardin' Afrika oba keseli, iri shaqlı Haywanlardin’ paragripp -3 hám basqa ) indikatsiyalawda bul reaksiyaniń ornın hesh bir reaksiya basa almaydı.
Kesellik juqqannan keyin 3-4 kún gemadsorbsiya bolmasa hár 2-3 kúnden keyin náwbettegi probirkalar alınıp, virus juqqan kletkalarda joqarıda aytıp ótilgen usıl tiykarında GADR qoyıladı.
O'stirilgen kletka bar probirkalar 14-20 kún baqlaw astında boladı. Gemadsorbsiya reaksiyası birinshi passajda keri bolsa náwbettegi passaj hám GADR ótkeriledi.
GADR o'stirilgen kletkada virustin' bar ekenin biliw ushın isletiledi. Haywanlar qaniniń sarısuwında antitelolardı anıqlaw ushın titrlanadi hám neytrallaw reaksiyası qoyıp kóriledi.