Tema: ulli jipek joli reje

TEMA: ULLI JIPEK JOLI
Reje:

1. 
   en’ a’iyemgi yo'llar. Ulli ipak yo'lining payda bo'lishi ha’m rawajlaniwi.
   
2. 
   Amir Temur ha’m temuriylar da’wirinde Ulli ipak yo'li shuhratining ja’ne da ortishi.
   
3. 
   XVI a’sirden boshiab Ulli ipak yo'li a’hmiyetining pasayishi, onin’ sebepleri
   
4. 
   H’a’zirgi da’wirde Ulli ipak yo'li an'analarini tiklew ha’m rawajlanlinsh barasindag’i xaliq-araliq birge islesiw ha’reketida O'zbekisionning ishtiroki.
   

Tayanish so`z ha’m tu’sinikler:Mavzonin’ tariyxshunosligi. Ipakning da’slepki watani. Afsonalar ha’m tariyxiy haqiyqat. Ipak yo’li ha’m onin’ payda boliwi. Onin’ tarmoqlari, yo’nalisleri. Ipak jolinng O’rta Aziya xaliqlari turmisindag’i o’rni. Ipak jolinng Shig’is ha’m G`arbni sawda – ekonomikaliq, siyasiy, ma’deniy, diniy ta’repten bog’lashi. Ulli ipak jolinng xaliqlar ortasinda tinishliq do’stliq birge islesiw o’rnatishdag’i roli.


1. en’ a’iyemgi yo'llar. Ulli ipak yo'lining payda bo'lishi ha’m rawajlaniwi.
Adamzat ja’miyeti payda bo’lipdiki, onin’ rawajlaniw processi hech qashan baylanislarsiz bo`lmagan. Adamlar, urug` ja’ma’a’tler, qa’wimler, elatlar, xaliqlar ha’m nihoyat olardi aymag’iy-ekonomikaliq ha’m siyasiy birlishtirgan ma’mleketler o`rtasida ha’mme waqit baylanislar bo`lgan ha’m bul baylanislar sebepli yo`llar payda bo`lgan. Biz a’iyemgi da’wir tariyximizga na’zer tashlar ekenmiz, adamzat ja’miyetinin’ bronza da’wirinen itibaran, ba’zi joylarda onnan ham a’dewir aldin, ma’lim ixtisoslashgan yo`llar payda bo`lganligini bilemiz. Olardin’ payda boliwida qa’wimler, xaliqlar ha’m ma’mleketleraro baylanislardan kelip shiqqan ekonomikaliq, etniq siyasiy ha’m ma’deniy za’ru’rliklar sebep bo`ldi. Tariyxta eramizdan alding’i VI-IV a’sirlerde Iran ahamoniyleri saltanati da’wirinde onin’ aymag’i bo`ylab «shoh yo`li» tarkib tapqanligini bilemiz. Lekin og’an shekem O`rta ha’m Jaqin Shig’isda Badaxshon lazuritiga bo`lgan za’ru’rlik «Lazurit yo`li»ning ju’zege keliwine alip kelgen. a’ne sonday a’iyemgi yo`llardan biri, G`arb menen Shig’isni bir necha min’ jillar dawaminda bir-biriga bog`lab kelgen «Ulli ipak yo`li» edi. bul jol arqali Shig’isdan (Qitaydan) G`arbga (Vizantiyaga) oqib barg’an sawda mollari, tiykarinan, Qitay ipagi bo`lsa-da, bul jol pa’nga atigi XIX a’sirdin’ 70 jillarida nemis alimi K.Rixtgofen ta’repinen «Ipak yo`li» ati menen kiritildi. Og’an shekem «Ipak yo`li» «G`arbiy meridional yo`l» dep kelinardi.
«Ulli Ipak yo`li» haqqindag’i da’slep jazba mag’liwmatlar eramizdan alding’i 138 jilga tuwri keledi: Qitay imperatori Vu Di topshirig`i menen Orayliq Aziyaga yubarilg’an elchi ha’m sayyoh Chjan Syan «Ulli ipak yo`li»ni o`rganadi ha’m bul tuwri da o`z tastifini beredi.
Shu da’wirde xunnlar Qitayning arqa tumanlarini talon-taroj qilar edilar ha’m imperator Chjan Syanni ko`chmanchi xunn qa’wimleriga qarshi gu’resda awqamchi ha’m hamkorlar tabiw ushin jo`natadi. Elchi xunnlar qo`liga asir tushadi ha’m o`n jilcha hibsda jatadi. ol asirlikdan qochib, Orayliq Tyanshan dovonlari arqali Jilliqo`lga shig’adi. Norin da’ryasi bo`ylab Farg`ona oazissiga keledi. bul jerda o`zi ushin oazisdag’i qalalarni kashf qiladi. bul qalalar Farg`ona podshohligiga qarashli ekenligin bilib oladi. Ta’biy ki, elchi qitayning xunnlarga qarshi gu’resda Farg`ona hukmdorining ja’rdemini olmoqchi boladi. Lekin Farg`ona hukmdori tek g’ana sawda baylanislarini o`rnatish istagini bildiradi. Chjan Syan janub sari sayyohatini dawam ettiradi. Oloy oazissidan o`tib, ja’ne xunnlar qo`liga tushadi. Bir jildan keyin wataniga qaytadi. Elchi Qitay imperatoriga «sayyohati» haqqinda aytip beredi. ol Qitayga Farg`ona otlaridan birini ha’m beda urug`idan alip barg’an edi. bul otni qitayliklar samoviy dep ataganlar. Imperator Vu Di o`z sarayi jaqinida beda ektiradi. Keyinshelik ol Qitayning pu’tkil arqa bo`ylab ekiladigan boladi. Qitayliklar anor, uzum, bodring ha’m ysana`oq ekishni ham jolg’a qo`yadilar.
Sonday qilip, Chjan Syan yurgan jol bo`ylab eramizdan alding’i II-I a’sirlerde Qitayni Orayliq ha’m G`arbiy Aziya menen bog`lovchi du’nya a’hmiyetiga iye Ulli ipak yo`li dep ataliwshi narvon yo`li o`tadigan bo`ldi.
«Ipak yo`li» Qitayning a’iyemgi orayi Siandan boshlanib, Lanchjou arqali Dunxuanga keledi. Dunxuanda ol ekiga ajiraladi. «Ipak yo`li»ning qubla-g`arbiy tarmog`i Takla-Ma’kan sahrosi arqali Xotanga, onnan Yorkentga kelip, Pomir tog`ining daralari arqali Vaxsanaa, onnan Baqtriyaning bas shahri Zariaspga (Balx) kelgen, Balxda jol uch tarmoqqa ajralib, onin’ g`arbiy tarmog`i Marvga, qubla tarmog`i Hindistsanaa, arqa tarmog`i Termiz arqali Darband, Nautaq Samarqandga qarab ketken.
«Ipak yo`li»ning arqa-g`arbiy tarmog`i bolsa Dulxuandan Bami Ku’shi, Turpa’n arqali Tarim vohasiga – Qashg`arga barg’an . Onnan Tasqurg`on arqali O`zgan, O`sh, Quva, Axsikent, Psanaa, onnan Asht sho’li arqali Xo`jand, Zomin, Jizzaxga, so`ngra Samarqandga Nautaka yo`li menen birlashgan. jol Samarqanddan g`arbga – Dobusiyaga, Malik cho`li arqali Buxoro ha’m Romitanga, onnan Varaxsha arqali Paykent ha’m Forobga barip Amul shahriga o’tken. Amulda Marvdan Urganch ta’rep Amu bo`ylab ketayotgan jolg’a qo`shilgan. Qa’dimde Marv shahri o`zining qadimiy da’stu’rleri ha’m ha’r ta’repga ketiwshi sawda karvon yo`llari tutashadigan geografiyaliq qolayliklariga ko`ra ipak yo`lidan en’ iri qala edi. Sonin’ ushin ham Marvda jergilikli din – zorastrizm ibodatxonalaridan tisqari Hindistonning budda, Vizantiya xristian a’lemining Tayanishlari bar edi. A’iyemgi ipak yo`li og’ancha usi aymaqtan o`tgach «lazuriyot yo`li», «shoh yo`li» tiykarinda Marvdan G`arbga ta’rep u’lken karvon, sawda yo`li bo’lip Qitay, Hindiston ha’m O`rta Shig’isni Jaqin Shig’is ha’m O`rta jer ten’izi ma’mleketleri menen bog`lab turardi. Tariyxiy jazba derekler ha’m arxeologiyaliq materiallarning gu’waliq beriwinshe, Marvdan g`arbga ta’rep ketken ipak yo`li Iranning Gekotolepil, Apaliya ha’m Ekbatana (Xamadon) qalalariga ha’m olardan o`tib Mesopotamiyaning Ktesafon ha’m Bag`dod qalalariga barg’an . Onnan Dajla (Tigr) da’ryasinin’ o`ng sohili bo`ylab shimolga ketib, Anjioxiya (Antokiya) arqali Damashqqa, onnan Tir ha’m Quddus qalalari arqali Misrga o`tib ketken. Marvdan shiqqan arqa jol bolsa Amul arqali Urganchga, onnan Arqa Kaspiy bo`ylab Arqa Kavkazga, so`ngra Qora ten’izning arqadan Konstantinopolga barip, Bosfor ha’m Dardanel arqali O`rta Jer ten’iziga o`tib, Vizantiya qalalarini aralagan.
Tog’li Altaydag’i Ko’shpeli larning zodagonlari qo’rg’onlaridan eramizdan alding’i V-IV a’sirljerge tiyisli Paziriq qo’rg’onini u’yreniwda kigiz gilam, jun gazla’melar, altin, jez ha’m kumush buyumlar, O’rta Aziya ha’m Iran matolaridan tiqilg’an kiyim qaldiqlari tabildi. bul na’rselar qabrlar qalin muz qatlami menen qoplangani ushin jaqsi saqlangan. Ulli Ipak Yo'li 12ming chaqirimcha uzunlikda bo’lgan. ol sariq ten’iz sohilidan boshlanib, Shig’is Tu’rkiston, O’rta Aziya, Iran mesopotamiya arqali o’rta ten’iz sohillarigacha barg’an . jol Qitaydan O’rta Aziyagacha eki yo’nalish arqali kelgen. Bunin’ sebepi jol ustida o’tib bo’lmas Taklama’kan cho’li joylashganligi edi. Qubla jol Dun Xuandan Norin da’ryasinin’ qubla qirg’og’I menen Pomir platosidan Vakxon oazissi arqali Balx (a’iyemgi Baqtra) shahrigacha barg’an . bul jol Tasqo’rg’onning g’arbidan Gandxara arqali o’tgan. Arqa jol ham Dun Xuandan baslang’an. San Lsana Shaning arqa-g’arbi arqali Loyanga, onnan Norinning arqa qirg’og’igacha ha’m Qorashar, Oqsuv menen qubla-g’arbiy Qoshg’arga kirip barg’an . Qoshg’ardan Farg’ona oazissiga, ol arqali Taskemtga o’tib, Sirda’rya, Amuda’rya bo’ylab Baqtriyagacha barg’an ha’m Baqtriyada qubla yo’lga qo’shilgan.<sup>1</sup>Geographical factors had to be overcome, especially the obstacles presented by the Taklamakan Desert. As is well known, there were
two routes circumventing this impassable sea of sand. The southern route ran west from
Tun-huang, alsana the southern bank of the Lop Nor to Tashkurgan. Ascending the Pamir
plateau, it went through the Wakhan valley to Balkh (ancient Bactra). A branch to the
west of Tashkurgan passed through Gandhara. As the Taklamakan Desert has been spread-¯
ing south, this section of ancient road, with the Walled City-States alsana it, has been
submerged in sand. Only in modern times have archaeologists discovered the ruins of
Niya and Endere and their important remains. The northern route, 28 also starting from
Tun-huang, ran north-west through Sanlsanasha to Lou-Ian on the north bank of the Lop
Nor, passing Qarashahr and Aksu before turning south-west to Kashgar. From the Ferghana basin it made a detour around K’ang-chü, a region covering the Tashkent oasis and a part
of the territory between the Amu Darya and the Syr Darya rivers (see Chapter 19) and
turning south to join the southern route in Bactria. 2-yo’nalish O'rta Aziya arqali Hisdistsanaa alip barg’an . bul yo’lda qatar qadimiy qalalar joylashgan: Sian, Dunhuan, Yorkent, Samarqand, Termiz, Buxoro, Marv ha’m basqalar. Sawdagarlar moldan tisqari tu’rli pa’n ha’m ma’deniyat tarawlari jan’aliklarini ham keltirganlar. So’g’diyonadan Qitayga jun gazlama, gilam, bezak buyumlari ha’m qimmatbaha taslar alip barilg’an. Baqtriyadan tuyaar, Farg’onadan nasldor otlar, Badaxshondan la’l, Hindistondan Qitayga kumush ha’m pil su’yegidan islengan buyumlar, ziravorlar ha’m basqa jemisotlar alip barilg’an. Ulli Ipak Yo'lida joylashgan arxitektura esteliklerini u’yreniwda tu’rli o’nermentchilik buyumlari, tangalar tabilg’an. Ma’selen, Termizdan Rim tangalari xazinasi, Afraziyabdan spool, Rim shamdonlari, Misr muhrlari tabilg’an. Kushan tangalari o’rta ten’iz a’tirapi aymaqlarinda tabilg’an.
Ulli Ipak yo’li bo’yicha qiling’an ilimiy izertlew isleri ha’mde ommabop maqalalar bibliografiyasI mingdan ziyoddir: kitoblar, monografiyalar, broshyuralar, maqalalar, dokladlar ha’m tezislar sholar jumlasidandir. bul dereklerde Ulli Ipak jolinng tariyxi, bul yo’lning yo’nalisleri ha’m tarmoqlari, yo’lda mavjud qalalar haqqinda xarakteristika, xalqinin’ etnik tarkibi, sawdadag’i jemisot turlari, arxitektura, san’at, musiqa ha’m adamlardin’ turmis ta’rzi haqqinda mag’liwmat berilgen.
Ma’limki, eramizdan alding’i II a’sirine shekem ham Shig’is menen G’arb ortasinda O’rta Aziya karvon yo’llari arqali a’melge asirilg’an baylanislar mavjud bo’lgan. Bug’an Tog’li Altaydag’i Pozariq qo’rg’onidan tabilg’an Kishkene Aziyada tayyorlangan buyumlar, Afg’oniston ha’m O’rta Aziyadan tabilg’an grek buyumlari misol boliwi mu’mkin. Ja’miyet rawajlaniwinin’ bronza da’wirinen ham alding’i da’wirlerden baslap aymaqlaroro bog’lovchi vosita sipatinda og’an ta’n ixtisoslashgan yo’llar payda bo’lganligini ko’ramiz. Tariyxiy mag’liwmatlarga ko’re eramizdan alding’i VI- IV a’sirlerde Iran Axamoniylari saltanati da’wirinde onin’ aymaqi bo’ylab «SHoh Yo’li» o’tgan. Onnan ham aldinroq O’rta ha’m Jaqin SHarkda Badaxshon lazuritiga bo’lgan za’ru’rlik «Lazurit yo’li»ning ju’zege keliwine sebep bo’lgan. Badaxshon lazuritlari Mesopatamiya ha’m Misr podsholari saraylarini, ibodatxonalarini bezagan, hayallarding tu’rli bezaklarini bezashda ken’ ko’llanilgan. usi menen birge bul jol qa’dimde «G’arbiy meridional yo’l» dep ham yuritilgen.edi.
Qitay imperatorlari Ipak yo`li g`arbda joylashgan ma’mleketler menen sawda ha’m diplomatik baylanislar qilg’anlar. Olar o`z elchilarini u’lken sovg`a-salomlar menen O`rta Aziya, Iran, Misopotamiya ha’m Kishkene Aziya ma’mleketleriga yubarg’an . Ma’selen, Qitay sayyoxi Gap In eramizdin’ 97 jilda parsi qo`ltig`igacha yetib barg’an . Makedoniyalik May Titsian bolsa 100 jilda Lanchjougacha yetib barg’an . biraq Orayliq Aziyaliklar ha’mde iranliklar hech qashan Qitay menen Vizantiya yamasa Qitay menen Jaqin Shig’is ma’mleketleri o`rtasida tuwridan-tuwri sawda baylanislarining qa’liplesiwinde n ma’pdor emes edilar. Sebebi bul ha’reketning «ostida» ju’da’ u’lken ekonomikaliq siyasat yetar edi. A’sirese, Ipak yo`li ushin gu’res III a’sirden baslap Iran menen O`rta Aziya o`rtasida turmis-mamot gu’resi tusini alg’an . bul barada Iran menen Parfiya o`rtasida qattiq gu’reslar ketken.
Orayliq Aziya arqali Qitaydan g`arbga o`tadigan sawda karvon yo`llari ha’mme waqit sug`dlar qadag’alawida bo`lgan. Sug`d sawdagarlari o`zlarining bul yo`ldag’i hu’kimranlig’in saqlap qaliw ushin Shig’is Tu’rkistonda, Yettisuvda, Altaydan to Yenisey sohillariga shekem bo`lgan aymaqlarda, Arqa Qitayning Shansi walayatida, Dunxuan siyaqli qatar qalalarda o`z karvonsaraylarini ha’m awillarini barpo etkenlar.
III-VII a’sirlerde Orayliq Aziya ha’m O`rta Shig’is arqali o’tken «Ipak yo`li»ning qadag’alawi sug`dlarning qo`lida bo`lgan bo`lsa, VIII a’sir o`rtalariga kelip xaliqlararo qatnas lar sistemaida tu’p o`zgarisler ju’z berdi.
«Ipak yo`li»ning g`arbiy bo’legi arablar qadag’alawiga o`tdi. XIII a’sir ga kelip Chingizxon ipak jolinng ha’mme tarmoqlari bo`ylab qadag’alawni o`z qo`liga kiritdi. bul holat to XIV a’sir o`rtalarigacha dawam etdi. Mug`ullar hu’kimranlig’i da’wirinde Xorezmning Mahmud yalovoch doirasidag’i sawdagarlari tiykarg’i rolni o`ynadilar.
Agar «Ipak yo`li» arqali Qitaydan G`arb ma’mleketleriga, tiykarinan, ipaq da’slep o`rta a’sirlerden baslap, qog`oz eksport qiling’an bo`lsa, bul ma’mleketlerdan Qitayga shisha, jonnan islengan ha’r qiyli gazla’melar, gilam, palos, oyna, metall, zeb-ziynat bezapklari, qimmatbaha taslar, ha’r qiyli dorivorlar, arg`umoq otlar keltirilgan. a’ne usi sawda yo`llari arqali Qitayning bronza oynalari ha’m kvadratikli tangalari Farg`ona oazissi ha’m Sirda’ryanin’ o`rta havzasi rayonlariga ken’ tarqalgan.
Ulli Ipak yo`li birgina ekonomikaliq a’hmiyet kasb etmay, balki ol diniy, ma’deniy miyras yutuqlarini tarqatiwshi, ma’mleketleraro diplomatik baylanislarni ta’minlovchi jol ham edi. Mas, Hindistonning budda dini usi jol menen Qitayga Orayliq Osi yo arqali kirip kelgen. IV-VIII a’sirlerde Qitayning sirtqi a’lem menen sawda baylanislari ken’aydi. Da’slep feodalizm da’wirinde Qitayda ipakchilik rawajlanip ketdi ha’m ipaklar arzon narhda Orayliq Aziyaga Sug`d sawdagarlari arqali kirip barg’an . Olar tek g’ana mol alip, mol sotiwshi ha’m onnan foyda oliwshi ja’miyettin’ bay qatlami hisoblanmay, balki o`zoq safarlarga u’lken sawda karvoni menen ketiwshi sawdagar, diplomatlar, ziyo tarqatiwshilar, ol yamasa bul aymaqtan jan’a joylarga ilg`or xo`jalik oylap tabiwlarlarini alip bariwshi nufuzli kishilar esaplanardi. Olar bir waqittin’ o`zga ma’mleketler u’rip-a’detleri, ku’sh ha’m qudrati, aymaqliq joylashishi, ta’biyati ha’m ma’mleketni basqariw sistemaini teren’ biliw da o`ta xushyor ma’mleket ayg`oqchilari waziypasini ham o`tar edilar. Ma’mleket basliqlari olardin’ kuzatish mahorati ha’m bergen mag’liwmatlari tiykarinda o`z sirtqi siyasatlarini Rejelashtirar edilar. Bunday u’lken ha’m za’ru’riy isler a’ne usi sawda-karvon yo`llari sebepli a’melge oshirilar edi. Melodiy eradan baslap to IX a’sirine shekem so`g`d tili ipak yo`llari doirasida du’nya sawda tili da’rejesine ko`terildi.
«Ipak yo`li» O`rta Aziya shig’is menen g`arb o`rtasida vositachilik rolini o`ynar eken, bul jerda migratsiya processi ku’shayib, tu’rkiy etnik unsurlarning u’lken-u’lken toparlari payda bo`ldi ha’m olardin’ Orayliq Aziyanin’ ishki rayonlariga kirip bariwi tezlashdi. Jerli iran tiller topari a’leminde tu’rkiyzabon xaliqlar u’lesi ko`chayib, X-XI a’sirljerge kelip Movarounnahr, Xorezm ha’m Shig’is Xurosonda (Tu’rkmenistan aymag’inda) tu’rkiy til ortaliqi hu’kimran bo’lip qaldi.