|
2.1. Shıǵıs oyshıllarınıń bolmıs haqqındaǵı kóz qarasları
Shıǵıs oyshıllarınıń sociologiyalıq kóz qarasları sol dáwir oqımıslıları socialliq ómirdiń túrli tarawların ilimiy tiykarda izertlegen hám ózleriniń social kóz qarasların óz dóretpelerinde jazıp qaldırǵanlar. Oraylıq Aziyanıń ullı oyshılı Abu Nasr Forobiy óziniń «Fazıl qala xalqı kóz qarasları haqqında kitap», «Siyasat al- Mádaniya» sıyaqlı dóretpelerinde ullı jámiyet, ádalatlı basqarıw princpı, ádil hukmdarlar haqqında óz oy-pikirlerin bayanlaǵan. Ol ózi jasaǵan dáwirdiń social sistemasın, onıń qarama-qarsılıqları jáne bul qarama-qarsılıqlardıń kelip shıǵıwındaǵı mashqalalardı teoriyalıq tárepten analiz etiwge urınǵan. Mámleket hám jámiyet máselesinde mámleketti social basqarıw princpıın basqarıwshı shólkem dep, onı tabıslı basqarıw bolsa kop tárepten mámleket baslıǵı, hákimniń xarakterine, pazıyletlerine baylanıslı dep bilgen.
«Fazıllar qalasınıń birinshi baslıǵı, - dep aytıp ótken Forobiy, sol qala xalqına imomlik etiwshi ádalatli kisi bolıp, ol tábiyaatan on eki pazıyletti ózinde birlestirgen bolıwı zárúr». Ol materiallıq jámiyet hám materiallıq qala sonday boladı, olda sol mámlekettiń xalqı social táreplerin jeke baqlawları, ilimiy tárepten úlgili, hár bir adam kásip ónerde azat, kisiler ortasında parq bolmaydi, hár kim ózi qálegen yamasa tańlaǵan kásip-óner menen shuǵıllanadı. Adamlar shın mánisinde azat baladılar - degen pikirleri Forobiydıń jámiyet ómirin tereń analiz etkenliginen dárek beredi. Forobiy álemdi ańǵarıwda miyrasxorlıq faktorında ayrıqsha aytıp ótedi. Onıń pikrine qaraǵanda, insan barlıq haqıyqatlardı óziniń qısqa ómiri dawamında ańǵarıwǵa, tábiyaat hám jámiettiń barlıq sırların túsinip, aqıl ete alıwǵa ılayıq emes. Sol sebepli ol ózinen aldınǵı oqımıslılardıń pikir-juwmaqların hesh ekilenbey ózlestiriw kerek dep aytıp otedi. Forobiy balardan tısqarı social pikir máselelerine de úlken áhmiyet beredi.
Abu Rayxon Beruniy oziniń «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler», «Mineralogiya», «Indiya» sıyaqlı dóretpelerinde social ómir máseleleri kórsetilgen. «Mineralogiya» shıǵarmasınıń kirisiwinde insan jáne onıń social jaǵdayı, jerdegi minneti, adamgershilikliligi, sonıń menen birge jámiyet ómiri, social ádalat haqqındaǵı qımbatlı pikirlerdi aytǵan. Beruniy shın mániste óz dáwiri etnosociologida edi. «Etnosociologiya - etnos - millet, logos - táliymat». «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan esteliklar» shıǵarmasında túrli xalıqlar: parsılar, grekler, yaxudiylar, arablar, túrkler haqqında, «Indiya» kitabında bolsa hind jámiyetiniń ishki dúzilisi haqqında maǵlıwmatlar jazıp qaldırǵan. Beruniy xindlardıń bayramları, neke máselesin úyrengen. Beruniy sociologiyasındaǵı zárúrli tarawdıń social siyasiy gruppalasıw haqqındada pikir júrgizip, «Tillerdiń túrlishe boluwına sebep bolǵan adamlardıń gruppalarǵa ajralıp ketiwi, bir-birinen uzaq turıwı, olardıń hár birinde túrli qaraslardı ańlatıw ushın zárúr bolǵan sózlerge mútajlik tuwıluwı bolıp tabıladı. Uzaq zamanlar ótuwi menen sóz dizbegiler kóbeyip, yadda saqlanıwı hám tákirarlanıwı nátiyjesinde quram tawıp, tártipke túsken»
Beruniy ilimiy dóretpesinde, jámiyet ómirin úyreniwde ilimiy baqlaw, salıstırıwlaw, xarakteristikalaw sıyaqlı sociologiyanıń emperik usıllarınan keń hám aqılǵa say paydalanǵan.
Forobiydıń shákirti Ibn Sinoda socialliq ómirdi úyreniw hám izertlewge háreket etken. Onıń kópshilik dóretpeleri ahloqiy kóz-qaraslardan ibarat bolǵan. Ol óz dóretpelerinde bir qansha ahloqiy pazıyletlerge tariyp beredi. Mısalı, minez-qulıqtıń tazalıǵı, saqıylıq, ádalat, saqıylıq, qánaat, sadıqlıq hám basqalar usılar gápinen bolıp tabıladı. Oqımıslı sufizm filosofiyası hám sufizmiy etikashunoslıqqa tiyisli dóretpeler de jazǵan. Ol sol sebepli de «Shayıq -ur-Baslıq» yaǵnıy shayıqlardıń baslıǵı degen atalǵanı biykarǵa emes. Ibn Sino tábiyaat hám jámiyet haqqında pikir júrgize turıp, óz-ózin idara qılıw, ǵárezsiz basqarıw ózgesheliginiń jumısqa túsiwi hám háreketleniwi dep aytıp otedi. Jámiyet aǵzalarınıń erkin jasawları ushın sol jámiyet, mámleket hám adamlar birgelikte iskerlik korsatishi shártligini tiykarlaydı. Jáne de ápiwayılaw etip aytqanda, dúnya kámalı ushın jámiyettegi jasaytuǵınlıq adamlar erkin iskerlik etiwleri kerek. Áne sondaǵana social ómir óz ornına túsiwi múmkin. Jámiyet hádiyselerin úyreniw, social processler, social gruppalar máseleleri de Ibn Sinonıń dıqqat orayında turǵan. «Ibn Sino dúnyanıń máńgiligi hár bir júz beretuǵın zattıń álbette bir kún kelip jaratılıwı múmkinligi menen anıqlama beriliwin, dúnyada gayritabiiy zatlardıń joq ekeninda aytıp ótedi». Ibn Sino sociologiya tegrasida talay nátiyjeli jumıslar alıp barǵan. Ullı watanlasımız sawap hám jaza máselesinde de mánisan sufizmiy tarawda pikir júrgizedi. Ol taǵı insan táǵdiri máselesi menen de háwesker.
Do'stlaringiz bilan baham: |
