Tema: Shıǵıs oyshıllarınıń bolmıs haqqındaǵı táliymatları Joba: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bòlim

2.3. Aristotel táliymatınıń jáhán filosofiyası rawajlanıwında tutqan ornı
1.Aristoteldıń turmısı, dóretiwshiligi hám filosofiya tariyxında tutqan ornı
Pelopones urısı Áyyemgi Greciyadaǵı qala — mámleketlerdiń tereń krizisqa júz tutıwına alıp keldi. Grek qalaları ortasında toqtawsız, uzaq dawam etken óz-ara urıslar túrli siyasiy gruppalardan ibarat jámiyette baylar menen jarlılar, oligarxlar menen ápiwayı puqaralar ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardıń jáne de keskinlesúwine alıp keldi.
Óziniń áskeriy júriwleri menen jáhánǵa atı shıqqan Aleksandr Makedonskiy óz dáwirinde qúdiretli esaplanǵan Parsı mámleketi ústinen jeńis qazanǵannan soń, qubla-batıs Aziyanıń kóplegen bólegin jawlap alıp, Evropa hám Aziya xalıqların birlestirgen ullı mámleketti júzege keltiredi.
Áne sonday bir dáwirde ilim-pánniń rawajlanıwına óziniń bahasız úlesin qosqan ullı oyshıllardan biri Aristotel (eramizǵa shekemgi 384—322) edi. Aristotel áyyemgi dáwirdegi grek filosofiyası hám ilimi rawajlanıwında jańa dáwirdi jarattı. Aristotel qul iyelewshiler klasınıń ortadármiyan wákili bolǵanı ushın demokratiya tárepdarı edi.
Aristotel Egey teńizi boyındaǵı Frakiyanıń Stagira qalasında tuwılǵan. Onıń ákesi Makedoniya patshası Aminta II nıń saray táwipi edi. Ol 15 jaslıq sıyaqlında ata-anasınan júdá boladı. Aristotel hár tárepleme oqımıslı qáwender qol astında tálim-tárbiya kóredi. On jeti jasında ustazı hám dosı Platon shólkemlesken Akademiyaǵa oqıwǵa kirip, jigirma jıl dawamında, yaǵniy Platon opatına shekem sol dárgayda tálim aladı. Dereklerde keltiriwine qaraǵanda, Aristotel Platonnıń dosları hám shákirtleri arasında aqıl -ziyrekligi, ilmge bolǵan qızıǵıwshılıǵı menen bólek ajralıp turar edi. Aristotel júdá bilgir bolǵanlıǵı sebepli ustazı Platon menen túrli máselelerde aytısıp turar, ayırım jaǵdaylarda oǵan kelispewshilik de bildiretuǵın edi. Haqıyqatgóy oyshıl óz ustazınıń filosofiya boyınsha jol qoyǵan qátelerine bıyparq qaray almaǵan.
Aristotel Makedoniya patshası Filipptiń sorawina qaray, onıń balası Aleksandrga 3 jıl dawamında tálim-tárbiya berip baradı. Hákimiyattı basqarıw 16 jaslı Aleksandrga qalǵash, mámleketlik jumısları onıń tálim alıwına múmkinshilik bermeydi. Atasınan qalǵan qúdiretli mámleketti keńeytiw maqsetinde Aleksandr Makedonskiy Shıǵıs hám Batısqa júriwler uyushtirib, jáhándıń kóplegen bólegin jawlap alıw etiwge muyassar boladı. Áne sonday jeńimpazona júriwlerinde óziniń bawırlas máslahátshisi retinde Aristotelni da birge alıp yuradi. On eki jıl sapardan keyin Aristotel 334 jılı eliw jasında Afinaǵa qaytıp keledi.
Tariyxıy ádebiyatlar hám ilimiy dereklerde jazılıwısha, Aristotel Aleksandr Makedonskiy menen júriwler sıyaqlında kútá úlken ilimiy jumıslar ushın maǵlıwmatlar toplaw menen shuǵıllanǵan. Áne sol materialları tiykarında óziniń tiykarǵı dóretpelerin omiriniń sońǵı jıllarında jazǵan. Aristotel Afinaga danıqlı Makedoniya saray tatıwı menen dos sıpatında munasábette bolǵan, húrmetli hám abroylı kisi retinde qaytıp kelgendi. Tariyxıy dereklerde kórsetiliwishe, Makedoniya patshası Aleksandr Aristotelni tábiy-ilimiy izertlew jumısların keń aparıwı ushın materiallıq tárepten támiyinlep turǵan. Áne sol múmkinshilikler sebepli Aristotel eramizǵa shekemımızdan aldınǵı 335 jılı Afinada óziniń jeke mektep — Likkeyni ashıwǵa erisedi. Mektep Appolon Likkey sıyınıwxonasi qasında ashılǵanı ushın sonday atalǵan. Aristotel bul mektep baǵında óz shákirtleri menen aylanıw etip, lekciya o'qir edi. Keyinirek onıń aylanıw etip lekciya tıńlawshı shákirtlerin perepatetiklar (yaǵnıy aylanıw etip juretuǵınlar) dep atadılar. Aristotel shólkemlesken mektep kútá úlken kitapxanaǵada iye bolǵan eken.
Aleksandr Makedonskiy ómiriniń sońǵı jıllarında Aristoteldiń Afina zodagonlari menen munasábeti talay jamanlasadı. Aleksandr Makedon-skiydıń óliminen keyin Aristoteldiń Afinada qalıwı júdá qáwipli bolıp qaladı. Sebebi sol dáwirde Grekistonda, atap aytqanda, Afinada Aleksandr Makedonskiy húkimranlıǵına qarsı qattı gúres baslanǵan edi. Sol sebepli Aristotel eramizǵa shekemımızdan aldınǵı 323 jılı táqiplerden qashıp, Afinani tark etedi hám Evbey atawı daǵı Xalkidaga kóship keledi. Oradan bir jıl ótkennen, 322 jılı sol jerde opat etedi.
Aristotel opatınan ilgeri Afinadagi óz kitapxanasın shákirti Teofrastqa qaldırǵanlıǵı hám de ózine jaqın bolǵan adamlarǵa, hátte óz qullariga da mehribanlıq etkenligi onıń wásiyatında óz ańlatpasın tapqan.
Aristotel tek úlken filosofǵana emes, bálki kóplegen pán tarawlarında qálem terbetken záberdes oyshıl edi. Ol logika, psixologiya, filosofiya, etika, ritorika, tábiy pánler boyınsha o'lmes dóretpeler jazıp qaldırǵan. Aristotel ilimiy izertlewler alıp barǵan, tekserilgai barlıq pán tarawları bolmıstı úyreniwge qaratılǵan.
Ol logikaqa tiyisli barlıq dóretpelerinn «Organon» atlı iri kompleksine kirgizgen. Aristotelning pikrine qaraǵanda, logika ayriqsha bilim quralı bolıp, filosofiyanıń kirisiwi esaplanadı.
Aristotel «Fizika», «Metafizika», «Jan tuwrısında», «Kategoriya», «Analitika», «Tapika», «Organon» sıyaqlı dóretpelerinde onıń nátiyjeli ijodi óziniń tolıq ańlatpasın tapqan. Aristotelning tábiy-ilimiy qarawları onıń «Fizika», «Aspan haqqında», «Meteorologiya», «Haywanlardıń kelip shıǵıwı», «Metafizika», «Etika» kitaplarında bayanlanǵan.
Aristotel barlıq pánlerdi eki bólekke — teoriyalıq hám ámeliy pánlerge ajratadı. Onıń pikrine qaraǵanda, teoriyalıq pánlerdi úyreniw tek olardı biliwge qaratılǵan. Ámeliy pánler bolsa insanlarǵa jol-joba kórsetiwge, qandayda bir paydalı jumıstı ámelge asırıwǵa qaratılǵan. Teoriyalıq pánlerdi Aristotel úsh bólekke: Birinshi filosofiya (metafizika), matematika hám fizikaǵa bóledi.
Eger «Metafizika», yaǵnıy birinshi filosofiya bolmıstıń ózgermeytuǵın tiykarın úyrense, matematika denelerdiń abstrakt, mikdorny hám keńislikdegi ózgesheliklerin, fizika denelerdiń tábiyaat daǵı túrli jaǵdayları hám anıq «materiyalar»ni úyrenedi.
Aristoteldiń bolmıstı túrli pánler járdeminde úyreniwin ilimpazlar joqarı bahalaǵan. Sonday etip, Aristotel filosofiyasınıń ózgesheligi materializm menen idealizm ortasında ekileniwden ibarat bolıp esaplanadi. Ol óziniń dáslepki filosofiyalıq qaraslarında ustazı Platonǵa ergashgan bolsa, keyinirek onıń filosofiyasın sın pikir etip, óziniń ǵárezsiz táliymatın jarattı. Aristoteldıń pikrine qaraǵanda, Platonnıń «g'oyalar teoriyası» saldamlı tıykarǵa iye emes. Oǵan kóre, ideyalar baslanǵısh bolıp, materiallıq dúnya, dene hám hádiyseler olardıń nushasi bolıp tabıladı. Aristotel Platonnıń bul táliymatın biykarlap, ideyalardıń ózi jismning ápiwayı nushasi hám óz mazmunı tárepinen onıń bul denelerden ayırmashılıǵı joq, dep aytıp otedi. «Ulıwma ideya» óz nushasi retinde dene hám hádiyselerdi jaratqan ideya -jismning mánisinen ibarat. Platonnıńbul ideyasın Aristotel biykarlaw etdi. Eger «ideya» dene hám hádiyselerdiń mánisi bolsa, ol waqıtta bul mánis sol dene hám hádiyselerde gewdeleniwi hám ańlatpa etiliwi kerek edi. Negizinde, Platon dene hám hádiyseler óz mánisinen (ideyadan) pútkilley bóleklengen dep aytıp otedi Aristotel. Sol sebepli Platon zat hám hádiyselerdi úyreniw olardıń mánisin biliwge járdem bermeydi, materiallıq zat hám hádiyselerdi biliwdiń hájeti joq. Usınıń sebepinen sezim aǵzalarımız xızmetinen waz keshiw kerek, degen pikirdi ilgeri suredi.
Aristotel Platonda ideya menen materiallıq predmetler, mánis hám hádiyse, múmkinshilik hám haqıyqatlıq ortasında baylanısıw pútkilley joq ekenin aytıp otedi. Sonday etip, Platonnıń pikrine qaraǵanda, ideyalar máńgi, baslanǵısh, háreketsiz, ózgermeytuǵın, olardıń nushasi esaplanadı. Materiallıq zatlar hám hádiyseler háreketde, ózgeriwde hám o'tkinchi xarakterge iye esaplanadı. Platonnıń bul ǵayrı -ilimiy táliymatı, Aristoteldıń pikrine qaraǵanda, negizsiz hám keri polyusqa iye. Sol sebepli, predmet hám hádiyseler «ideya»lardıń jemisi, nushasi eken, dep aytıp otedi Aristotel, nege «ideyalar» háreketsiz, ózgermeytuǵın, máńgi, olardıń nushasi, jemisi bolsa háreketde, ózgeriwde hám o'tkinshi xarakterge ıyelewi kerek? Aristotel bul jerde Platon táliymatında aytıp ótken predmet hám hádiyseler menen «ideyalar dúnyası» ortasında sebebiy baylanısıw joq ekenin ashıp taslaydı. Aristotel Platon sıyaqlı túsinikler arqalı bolmıstıń zárúrli, túpkilikli hám ózgermeytuǵın ózgesheligin biliw múmkin, deydi.
Lekin Aristotel Platonnıń túsinikler arqasında konkret materiallıq zatlar jatıwın biykar etiwin sın pikir etip, túsinikler arqasında konkret zatlar jatadı, dep aytıp otedi. Mısalı, Platon «toǵay» túsinigi artında konkret terekler jatıwın kóre almaydı. Platon túsiniklerdi sezimiy bolmısqa keri etip qóyadı. Aristoteldıń pikrine qaraǵanda, «ideyalar dúnyası» táliymatınıń júzege keliwinde Geraklittiń sezimiy zatlardıń to'xtovsiz ózgeriwi táliymatı tiykar boldı. Sol sebepli Aristotel Platon, Geraklit táliymatlarına keri bilimdiń dáregi esaplanmish ózgermeytuǵın máńgi zatlardı izertlewdi óz aldına maqset etip qoyǵan.
Aristotel «Metafizika» shıǵarmasında Platonnıń ideyalar haqqındaǵı táliymatın sın pikir etip, onıń ideyaları dunyadaǵı sezimiy zatlardan bóleklengen, ózine ǵárezsiz ideyalar ekenin tastıyıqladı hám sol shıǵarmasınıń basqa bólimlerinde Platonnıń ǵárezsiz ideyasına qarsı óziniń sezimiy zatlar túsinigine munasábeti tuwrısındaǵı táliymatın keri qoydı.
Aristotel jáne onıń shákirtleri pútkil aqıl -ziyrekliklerin filosofiyalıq mashqalalardi sheshiwge qaratganlar. Aristotel tapqır alım bolıw menen birge haqıyqat hám ádalattı hámme zattan ústin qoyǵan. Óz ustazı Platonnıń “ideyalar dúnyası” tuwrısındaǵı táliymatın sın pikir ete turıp, sonday deydi: “Platon qanshellilik maǵan ustaz, bawırlas dos bolıwınan qaramastan, haqıyqat odan ábzal”.
Aristotel jazıp qaldırǵan dóretpeleri mazmun tárepten tórt gruppaǵa bólinedi. Birinshi gurhga logikaqa tiyisli dóretpeleri kirgen bolıp, ol “Organon” dep ataladı, ekinshi gruppaǵa filosofiyaǵa tiyisli dóretpeleri kiredi. Úshinshi gruppaǵa tábiyattanıwlıqqa arnalǵan dóretpeleri, yaǵnıy “Fizika”, “Álem haqqında”, “Yad haqqında”, “Nápes haqqında”, tórtinshi gruppaǵa tariyx, ekonomika, siyasat, etika, nafosatga tiyisli dóretpeleri, atap aytqanda “Siyasat”, “Nikomax etikai”, “Evdem etikai”, “Úlken etika”, “Aratorlıq kórkem óneri” sıyaqlı dóretpeleri kiredi.
Óz dáwirinde hám ózinden keyingi dáwirlerde ámeldegi bolǵan túrli filosofiyalıq jónelis, mektep hám aǵıslardıń wákilleri Aristotel táliymatın ózlerishe aytıwǵan, óz qarawları táliymatların Aristotel táliymatına súyengen halda ilgeri jıljıtıwǵan hám odan tayansh, qural retinde paydalanǵan.
Áyyemgi dáwir filosoflarınıń táliymatları Shıǵıs Oyanıw dáwiri oyshıllarınıń umtılıw-háreketleri sebepli ekinshi ómirin óz watanı -Greciyada taptı. Buljıtpastan Aristotel miyrasların úyreniwde hám targ'ib qılıwda Oraylıq Aziyalıq oyshıllardıń da úlesleri oǵada úlken. Usınıń sebepinen de atap aytqanda, Abu Nasr Forobiy Shıǵısda “Muǵallımı sanıy” (ekinshi muǵallım ) degen dańqlı ataqǵa muyassar bolǵan
1. 2 Aristoteldiń bolmıs haqqındaǵı táliymatı
Ámelde barlıqtıń fundamental formaları haqqındaǵı filosofiyalıq táliymatlar, atap aytqanda, ideyalar haqqındaǵı hám de substansiya hám xosslar haqqındaǵı táliymatlar bolsa epistemologiya (biliw teoriyası )ın quraydı.
Aristotel ushın biliw processindegi birinshi qádem sezimlerimizdiń bólek zatlardı aqıl etiwi esaplanadı. Keyingi qádem áhmiyetli hám ulıwmanı tosınarlınan abstraktlastırıw jolı menen tusinip jetiwden ibarat boladı. Sonnan keyin áhmiyetli hám ulıwma, aytayıq, tur retindegi “ot” tariypinde ańlatpalanadi. Eger biz turdińáhmiyetli ózgeshelikleri tariypine iye bolsaq, ol halda biz salıstırǵanda joqarı dárejedegi bilimge iye bolamız, zotan endi onıń ob'ekti ózgermeytuǵın hám áhmiyetli bolıp tabıladı. Sonlıqtan, Aristotel bilim alıw sezimiy tájiriybeden baslanıp, mánisti ańǵarıw menen tamamlanıwshı process retinde, áhmiyetli hám ulıwma esaplanǵan zatlardı anıqlawǵa alıp baratuǵın abstraktlastırıw procesi retinde názerden keshiredi.
Eger Aristotel áyne bólek zatlar, substansiyalar erkin ámeldegi bolıwın (onıń ontologik tezisi) aytıp ótken bolsa -de, usınıń menen birge ol, biz izlewimiz kerek bolǵan bilim bul áhmiyetli hám ulıwma ózgesheliklerdi biliw bolıp esaplanadı (onıń epistemologik tezisi), dep da esaplaydı.
Bólekti biliwden ulıwma hám áhmiyetlin biliwge ótiw (ayriqsha induksiya) den keyin basqa haqıyqıy pikirlerdi alıw imkaniyatın beretuǵın logikalıq jaqtan ulıwma áhmiyetli juwmaqlar (deduksiyalar) formasındaǵı mánisti biliw júz beredi. Eger biz at sút emizuwshi ekenligin keltirip shıǵarıwımız múmkin. Aristotel bunday túrdegi ulıwma áhmiyetli hám zárúr juwmaqlar haqqındaǵı táliymat retinde sillogistikani islep shıqqan oqımıslı esaplanadı.
Aristoteldiń álem dúzilisi tuwrısındaǵı táliymatm onıń filosofiyasında bólek orın tutadı. Bul tarawda ol geotsentrik teoriyanı jaqlapshıqqan, lekin soǵan qaramay, Jerdiń sharsimonligi hám álemdiń mákanda sheklengenligin tán alǵan.
Aristotel álemniń materiallıq birligin biykar etken. Buǵan baylanıslı ol atomistik filosoflardan talay orqada qalǵan. Ol denelerdiń tábiy ornı tuwrısındaǵı táliymatın jarattı. Bul táliymatda salmaqli denelerdiń mudami tómenge umtılıwı, jeńilleriniń bolsa joqarıǵa eliriwi, Jer álemniń orayı (sebebi ol salmaqli), degen pikirdi tastıyıqlawǵa urındı. Órt jeńil bolǵanlıǵı ushın joqarıǵa háreket etedi. Onıń tábiy ornı joqarıda. Aristoteldiń pikrine qaraǵanda, hárekettiń tiykarǵı túrleri eki qıylı: 1) Aylanba háreket; 2) Tuwrı sızıqlı háreket.
Bul eki háreket túrine uyqas keliwshi eki qıylı dene túrleri bar bolıp tabıladı. Tuwrı sızıqlı hárekettiń tábiy túri óz ishine eki qıylı háreketti aladı; 1) Joqarıdan tómenge qaray háreket. 2) Tómenden joqarıǵa umtıluwshı háreket.
«Tómen», Aristoteldiń pikrine qaraǵanda, oraydı quraydı. Tuwrı sızıqlı hárekettiń birinshi túri sheńber sızıǵınan orayǵa qaray háreket qilsa, ekinshi túri bolsa oraydan sheńberdiń shetine qaray háreket etedi. Olardan tısqarı taǵı eki qıylı deneler bar. Bular suw hám hawa bolıp, tuwrı sızıq boylap háreket etedi. Suw jer sıyaqlı orayǵa ıntıladı. Hawa órt sıyaqlı sheńberdiń shetine ıntıladı.
Eger sheńber shetin hawadan jeńillew zat iyelemegen bolsa, hawa da sheńberdiń shetine háreket etedi. Biraq tábiyaat daǵı barlıq elementler bul háreket menen anıqlanmaydi. Elementlerge tolıq xarakteristika beriw maqsetinde Aristotel tábiyaatda ámeldegi tiykarǵı fizikalıq sapalar tuwrısında pikir júrgizedi. Bular tómendegiler: suwıq, ıssı, qurǵaqlay, hól.
Aristotel pikrine qaraǵanda, bir-birine ulıwma keri sapalar — suwıq hám ıssı, qurǵaqlay hám hól hesh birikpeydi. Bir-birine ulıwma keri bolmaǵan sapalarǵana óz-ara birigiwi múmkin. Tórt fizikalıq sapalardan hár biri ekinen sapaǵa iye bolǵan tórtew birikpe júz boladı:
- Íssı sapa qurǵaqlay sapa menen birgedi.
- Íssı sapa ızǵar sapa menen birigedi.
- Suwıq sapa qurǵaqlay sapa menen birigedi.
- Suwıq sapa ızǵar sapa menen birgedi.
Biraq filosoftıń pikrine qaraǵanda, bul eki sapadan biri hár bir element ushın ayriqsha bir sapaǵa tiyisli bolıwı múmkin. Órt ushın ayriqsha sapa ıssılıq, hawa ushın ızǵarlıq, suw ushın suwıqlıq xos bolıp tabıladı. Elementlerdiń ayriqsha sapaları aktiv hám passiv túrlerge bólinedi. Aktiv sapalarǵa suwıq hám ıssı sapalar kiredi. Passiv sapalarǵa qurǵaqlay hám hól sapalar kiredi. Hár bir elementte bir aktiv hám bir passiv sapa bar bolıp tabıladı. Mısalı, órt elementinde aktiv sapa ıssılıq menen passiv sapa qurǵaqlıq bar bolıp tabıladı. Lekin elementlerdiń bul xarakteristikası tuwrı sızıqlı háreketke tiyisli bolıp tabıladı. Tuwrı sızıqlı háreketden tısqarı aylanba háreket de bar. Aylanba háreket de tábiy bolıp tabıladı. Ol juldızlar sheńberin háreketke keltiredi. Aspan máńgi hám to'xtovsiz aylanba háreketde boladı. Sonday etip, Aristotel tómendegi juwmaqqa keledi. Barlıq aspan deneleri tórt elementten emes, efirdan shólkemlesken. Bul besinshi element esaplanadı. Jer júzesiniń ústinde olar órttan tashkil tapgaidek bolıp kórinedi. Bunday kórinistiń sebebi aspan deneleriniń asa tez aylanıwları sebepli qızıp tutanıwı bolıp tabıladı. Efir, sonıń menen birge, aspan deneleri háreket etiwshi dúnyalıq mákandı toldıradı. Efir aspan hám aspan dóńgelekleri sıyaqlı ózgermeytuǵın ózgeshelikke iye esaplanadı. Efir sheńberinde barlıq aspan denelerinen jetilisken esaplanmish háreketsiz juldızlar jaylasqan bolıp tabıladı. Quyash hám Ay efirdan shólkemlesken. Lekin olar háreketsiz juldızlarǵa salıstırǵanda jer elementleri tásirinde boladılar. Jerdegi deneler topıraq, suw, hawa hám órt elementlerinen shólkemlesken. Tórt element mudami ózgerip turıwshı dúnya, yaǵnıy jerde ámeldegi, ol jaǵdayda hárekettiń barlıq túrleri ámeldegi:
1) Payda bolıw hám dárz ketiw. 2) Muǵdarlıq ózgerisler. 3) Mákan daǵı háreket.
Aristoteldiń pikrine qaraǵanda, mákanda orın almasinuw háreket ózgeriwiniń tiykarǵı túri bolıp, qalǵan barlıq túrlerdiń shárti esaptanadı. Mákanda orın almasinuv tuwrı sızıqlı hám aylaima, uzlukli hám úzliksiz, teń hám teńsiz háreket bolıwı múmkin. Aristotel teń to'xtovsiz aylanba háreketti ábzal kóredi. Sebebi bunday háreket máńgi ózgermeytuǵın bolıp tabıladı. Sonday etip, aspanda tek bir háreket túri — aspan deneleriniń teń, to'xtovsiz aylanba háreketinen ibarat esaplanadi.
Dunyada boslıq joq eken, ol halda dúnyanıń orayı menen aralıǵinda, yaǵnıy jer menen órt ortasında olardı birlestirib turıwshı elementler jaylanıwı zárúr. Bular hawa bidan suv bolıp tabıladı. Olar jer menen órt ortasında «vasiytashılıq» rolin oteydi.
Birinshi dúmpish — quday háreketsiz juldızlar sheńberin tegis, to'xtovsiz aylanba háreketta keltiredi. Bul háreket basqıshpa-basqısh jerge jetedi. Ay ústindegi elementler nomukammal bolǵanı ushın tegis, to'xtovsiz aylanba háreket kóbinese nomukammal háreketlerge ajraladi`. Aristotelning pikrine qaraǵanda, zaman sheksiz bolǵanlıǵı sıyaqlı háreket de sheksiz bolıp tabıladı. Biraq bul máńgilik denelernint tınısh jaǵdayı (inersiyası ) emes, bálki birinshi dúmpishtiń turaqlı teń kúshi tásiri sebepli bolıp tabıladı. Bul besew element álemdiń materiallıq hasası — dúnyalıq processtiń shárti bolıp tabıladı. Barlıq deneler birinen ekinshisine ótetuǵın elementten payda boladı. Element sap halda uchramaydi hám hesh bir jerde gezlesiwi de múmkin emes. Qandayda -bir element basqaǵa kóre ústin tursa, sol qarıwma yamasa órt, yamasa hawa, yamasa suw, yamasa topıraq dep ataladı. Nabada, qarıwmada qandayda -bir element ústin túrmese, ol jaǵdayda qarıwma denelerdi sáwlelendiredi. Aristotel álemdiń dúzilisi haqqındaǵı táliymatında da tábiyaatda barlıq zatlar maqsetke muwapıq etip jaratılǵan, dep esaplaydı.
Aristoteldiń pikrine qaraǵanda, materiallıq dúnya ob'ektiv bolıp tabıladı, tábiyaat materiallıq substratga iye hám de mudami háreketde hám ózgeriwde bolǵan zatlar jıyındısınan shólkemlesken. Materiallıq dúnya mudami ámeldegi bolǵan hám ámeldegi boladı hám de ózin ańlatıwda Platonnıń «g'oyalar dúnyası»ga mútáj emes bolıp tabıladı. Haqıyqattı biliw, Aristoteldiń pikrine qaraǵanda, birinshi náwbette tábiy hádiyselerdi biliw, degen gap bolıp tabıladı, yaǵnıy sezimlarimiz, qıyallarımız real zatlardan kelip shıǵadı.
Sonı tán alıw etiw kerekki, filosof sırtqı álemdiń ob'ektiv bar ekenligin tán aladı. Lekin jalǵız zat hám túsinikler menen ulıwma túsinikler ortasındaǵı munasábetti tuwrı hal eta almaǵan. Ol ulıwmalıq hám jalǵızlıq (jekelik), mánis hám hádiyse ortasındaǵı dialektik baylanıslılıqtı kóre almaǵan. Ekenin aytıw kerek, pán bolmıstıń tek individual qásiyetlerin úyreniw menen sheklenmay, bálki dúnyanı bir pútinlikte tekseriwi de kerek.
Aristotel konkret sezimiy mánis materiya hám forma birliginen ibarat deydi. Sonıń menen birge, bolmıstı túsiniw hám biliw forma hám mazmunning birligi bolıp esaplanadı. Forma bolmısqa salıstırǵanda alǵanda predmettiń mánisinen, biliwta salıstırǵanda alǵanda bolsa predmet haqqındaǵı túsinikten ibarat.
Aristotel materiyanıń mánisi onıń ózinde deyiw menen birge sol mánisti biliw ushın sebebiyat tuwrısındaǵı táliymattı jaratadı. Ol dunyadaǵı predmet hám hádiyselerdiń sebeplerin tórtke bóledi:
- Materiallıq sebep, yaǵnıy materiya.
- Formalıq sebep.
- Jaratıwshı sebep.
- Aqırǵı sebep yamasa maqsetke jóneltirilgen sebep.
- Materiya hár bir predmettiń materiallıq tiykarı.
Bunnan tısqarı, Aristotel hár bir zattı soǵıw ushın ketken materiyani da materiallıq sebep mánisinde túsinedi. Tiykarǵı sebeplerden taǵı biri forma yamasa formalıq sebep esaplanadı. Hár bir materiya (konkret dene, element mánisinde) arnawlı bir bir formaǵa iye. Formasız yamasa qáliplespegen zat hám hádiyse bolıwı múmkin emes. Formasız yamasa qáliplespegen zat bárháma múmkinshilikdangina ibarat. Aristoteldik pikrine qaraǵanda, formalı sebep, yaǵnıy forma bolmısqa bolǵan munasábetinde predmettiń mánisinen ibarat. Bul jerde Aristotel formalıq sebepti materiallıq nátiyjesinde ústin qóyadı. Formasız materiya turmıstan, quwattan hám bir pútinlikten juda bolıp tabıladı. Jaratıwshı sebep, Aristoteldiń pikirinshe, háreket, turaqlılıq, jım-jırtlıqtıń dáregi bolıp tabıladı. Mısalı, áke hám ana bala ózgeriwiniń baslawshısı bolıp tabıladı.
Aqırǵı sebep (maqset, sebep), Aristoteldiń táliymatısha, hár bir háreket, ózgeris yamasa kisi iskerliginiń áqibeti bolıp tabıladı. Aristotel aqırǵı sebepti, yaǵnıy maqset-sebepti nadurıs túsinedi. Onıń pikrine qaraǵanda, dunyada júz bolatuǵın hádiyseler qandayda -bir maqset jolında boladı. Buǵan baylanıslı Aristotel tábiyaattaǵı hár bir hádiyse óziniń taraqqiy etiwinde aldınan ishki maqsetke (entelexiyaǵa) iye, degen pikirge tiykarlanadı. Aristotel insanǵa tán bolǵan maqsetti tábiyaat hádiyselerine de jayıwshı boladı. Mısalı, qurılıs materialları — materiallıq sebep, joybar — formasıy sebep, qurılǵan úy nege mólsherlengeni — maqset-sebep. Sonday etip, Aristotel maqset-sebepti tábiyaatqa da ámeldegi etmoqchi bolıp, tábiyaat daǵı hár bir hádiyse óz ishki maqsetlerine iye, degen juwmaqqa keledi. Bul jerde Aristotel tábiyaat menen insannıń sanalı iskerligin teńlestirip qoyadı.
Endi biz dunyadaǵı jalǵız -jalǵız zatlardı emes, insandı, pútkil tábiyaat hám álemdi pútin kóretuǵın bolsaq, ol jaǵdayda biz álemdi túsindiriwde materiya hám formanıń zárúrli túrde bar ekenligin tán alıwımız kerek. Bul máseleniń hal etiliwi ushın álem zamande ámeldegi bolǵanma hám zamande joq bola ma, degen máseleni kórip shıǵıwımız kerek. Joqarıda aniklashimizcha, hárekettiń múmkinligi, birinshiden, materiyaning ámeldegi ekenliginen, ekinshiden, formanıń arnawlı bir bir predmette qálipleskenliginen kelip shıǵadı. Soǵan tiykarlaigan halda Aristotel dúnya máńgi bolmıstan ibarat, deydi.
Qashanlar bolıp tabıladı daslep háreket payda bolǵan, dep shama qilaylik. Ol jaǵdayda sonday soraw tuwıladı : daslep háreket vujudga kelgunga shekem materiya hám forma ámeldegi bolǵanma yamasa bolmaǵanma? Nabada, materiya hám forma dáslepki háreketden aldın ámeldegi bolmaǵan, desek, ol jaǵdayda materiya hám forma ilgerinen payda bolǵan, deyiwge tuwrı keledi. Bilgenimizdey, qandayda -bir zat háreketsiz vujudga kelmeydi. Oday bolsa, háreket baslangunga shekem ámeldegi bolǵan, degen nadurıs pikirge keliwimiz múmkin.
Aristoteldiń pikrine qaraǵanda, bul qarama-qarsılıqtı sheshiwde tek bir usıl bar. Dunyada júz bolıp atırǵan háreket óziniń baslanıwına iye bolmawınan tısqarı, onıń aqırı da joq, yaǵnıy háreket álem sıyaqlı máńgi bolıp tabıladı. Álemdiń máńgi bar ekenligi, óz gezeginde álem óziniń máńgi sebebi hám máńgi háreketlendiriwshi kúshine iye, degen shamaǵa júrgizedi. Bul máńgi háreketlendiriwshi — háreketke keltiretuǵın kúsh bolıp tabıladı. Háreketke keltiretuǵın kúsh, yaǵnıy quday bolmaydı eken, hár qanday hárekettiń bolıwı da múmkin emes. Aristoteldiń pikrine qaraǵanda, turaqlılıq yamasa turaqlılıq tek birinshi háreketlendiriwshine múnásip bolıp tabıladı.
Sonday eken, Aristoteldiń «birinshi háreketlendiriwshi» hám háreket dáregi tuwrısındaǵı táliymatı sheklengenligine qaramastan, hárekettiń túrli formaları hám olardıń bolmıs menen baylanıslılıǵın kórsetiwi pánge qosqan benihoya úlken úles bolıp tabıladı.
Materiallıq dúnyanınt eń joqarı jemisi insan bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda forma hám mazmun sáwlelengen. Insan denesi materiya bolsa, sezimi forma bolıp tabıladı. Aristoteldiń ruxlanıw haqqındaǵı táliymatı da onıń ontologik qarawlarında bólek orın tutadı. Aristotel óziniń «Ruxlanıw haqqında»gi shıǵarmasında ruhning iskerligin anıqlap, onı real bolmıstı quraytuǵın fizikalıq jismning bólek «birinshi entelexiyasi» (ishki maqseti) deydi. Onıń ruxlanıw haqqındaǵı táliymatı basqa táliymatlarınan óziniń izbe-izligi menen ajralıp turadı, desek qáte etpeymiz. «Metafizika» shıǵarmasında Aristotel ruxlanıw haqqında sóylep ruxlanıw materiyadan sırtda joq, dep jazǵan. «Ruxlanıw bul dene emes, ol denege tiyisli zat bolıp, anıq bir denede bardir». Aristoteldiń bul ideyasın keyingi dáwir filosof ilimpazları joqarı bahalab, ol individual ruhning o'lmasligini biykar etken, degendiler. Aristotelga kóre turmıs ruhning iskerligi menen belgilenedi. «Ruxlanıw tábiy organikalıq denede ámelge asqan, aqırma jetken baslanǵısh zatdir», yaǵnıy ruxlanıw tiri janzattıń bası hám aqırı -bolıp tabıladı. Ruhning bólekleniwi, óz gezeginde denediń dárz ketiwine júrgizedi. Ruhning joqarı tárepi — aqıl. Ol ruhtıń eń tómengi funksiyalarınan tashkil tawıp, rawajlanıw dawamında ruhning eń joqarı funksiyası — aqlga aylanadı. Eń joqarı aqıl dene sıyaqlı bóleklenmeydi, onıń bar ekenligi bolsa insannıń ómiri menen shegaralanbaǵan. Aqldan tısqarı jandıń qalǵan barlıq bólimleri dene sıyaqlı bólekleniwshi, keyinirek sxolastik táliymatda Aristotelning aqıl hám jandıń máńgiligi tuwrısilagi táliymatın aytıw boyınsha tartıslar júzege keledi.
Aristoteldiń pikrine qaraǵanda, aqıl qılıw tek aqıl qılınıp atırǵan jismnint qásiyetleri jáne onı aqıl qilayottan aǵza ortasında parq bolǵanında júzege keliwi múmkin. Aqıl qılınıp atırǵan dene aqıl etiwimizge qaray háreket qilayottandek tuyuladi. Óz tábiyaatına kóre, sezimiy aqıl dene emes, bálki sezim aǵzalarına barıp jetetuǵın háreket bolıp tabıladı.
Aqıl etıwde kóriw bólek orın tutadı. Kóz arqalı qabıl etiletuǵın jaqtılıq háreket emes. Jaqtılıq ayriqsha bólek bolmıs. Aristotel pikrine qaraǵanda, yad ilgeri ámeldegi bolǵan qıyallardı qayta qayta tiklew bolıp tabıladı. Eslewdiń shártiga kóre, bir jismni eslew waqtında ekinshi basqa dene tuwrısila oyda sawlelendiriw payda boladı. Eslewdiń xarakteri yamasa túri tártibiy, uqsawlıq, qarama-qarsılıq hám bir-biri menen baylanısıwlı bolıwı múmkin.
Aristoteldiń jan haqqındaǵı tálimogi da ámeldegi bolıp, ol ob'ektiv idealizm ruwxında aytiladi. Bul táliymat keyinirek Oraylıq Aziya oyshılları tárepinen rawajlantirilǵan. Aristotel dialektikasi bul ápiwayı sáwbet qurıw kórkem óneri emes, bálki bolmıs hám oylawdıń ulıwma tiykarların biliw bolıp tabıladı. Biliw, birinshi náwbette, filosofiyalıq izertlewlerdi ilimiy usılda anıqlaw bolıp tabıladı.
Onıń dialektikasi reallıqtıń ulıwma tárepleri menen jumıs júrgizedi. Bunda ol sezimlarimiz hám oylawımız bergen maǵlıwmatlar tiykarında filosofiyalıq hám ilimiy bilimlerdi qurıwdı haqıyqıy usıl, dep túsinedi. Aristotel óziniń «Tapika» shıǵarmasın dialektikaga baǵıshladi. Onıń pikrine qaraǵanda, háreket, elementlar, predmetler bir-birisiz yashay almaydı. Háreket máńgi xarakterge iye bolıp, ózgeriwge beyim bolıp tabıladı. Ol materiya háreketin tómendegishe tariyplaydi: ápiwayı orın almasinuv háreketi, muǵdar ózgeriwinen sapa ózgeriwi, múmkinshiliktiń haqıyqatlıqqa aylanıw háreketi bolıp tabıladı. Hárekettiń tórtinshi túri, onıń pikrine qaraǵanda, hárekettiń joqarı forması. Aristoteldiń háreket haqqındaǵı pikirleri áyyemgi dialektikani talay rawajlantirdi. Aristotel sonıń menen birge, dialektik kategoriyalarni da islep chiqli. Onıń sebebiyat hám tosınarlıat, mazmun hám forma, múmkinshilik hám haqıyqatlıq sıyaqlı dialektik kategoriyalari pikirimizning dálili bóle aladı. Bul kategoriyalarning bir-birine ótiwin háreket hám tınıshlıq payda bolıwı hám joyılıwı, sawlıq hám nawqaslıq, turmıs hám ólim, muǵdar hám sapa ózgerislerdiń dialektik birligin kórsete bere aladı. Aristotel materiya hám háreket birligin tiykarlawǵa háreket etedi-yu, lekin buǵan baylanıslı izbe-iz bola almadı.
Oyshıldıń pikrine qaraǵanda, bilimler eki bólekke bólinedi. Haqıyqatqa jaqın itimal hám haqıyqıy (apodeyktik) bilim. Dialektika, deydi filosof, ózinde kdrama-qarsı bolǵan itimallıqtan juwmaq shıǵaradı. Sonday eken, dialektika keri tariypler sheńberinde jumıs júrgizedi hám tikkeley qarama-qarsılıqlar menen shuǵıllanadı. Dialektika — bul ilimiy izertlew procesi bolıp tabıladı. Aristotel dialektikasiga kóre, haqıyqat izertlew predmeti emes, bálki maqset bolıp tabıladı. Dialektika tiykarında insannıń haqıyqatqa jetiwindegi pikirlew procesi jatadı.
Aristotel sonday bolsada, itimal bilimler sheńberi menen dialektikani sheklep qoyǵan bolsada, biraq áne sol shekleniw arqalı dialektikaning keyingi rawajlanıwı jolında úlken qádem qoydı, hámme itimal bilimler menen haqıyqıy bilimler ortasında anıq shegara qoyıwǵa eristi. Hár qanday ilimiy oy-pikirde, filosoftıń pikrine qaraǵanda, ulıwma jaǵdaylar bolıp, izertlewdi olar tiykarında aparıw kerek. Aristotel óz dialektikasida universal dialektik usılǵa áhmiyet bergen emes. Biraq ol birinshi márte dialektikaga ilimiy hám filosofiyalıq izertlew usılı dep sanalı túrde qaradi. Juwmaqlar pánge tiyisli talqılawdan keltirip shiǵarıladı. Mısalı, fizika páninde etika, huqıq tuwrısında juwmaq shıǵarıw múmkin emes. Kerisinshe, dialektika Aristotel pikrine qaraǵanda, barlıq pánlerge birdey tiyisli bolǵan ulıwma jaǵdaylar menen jumıs júrgizedi.
Aristoteldiń dialektik izertlew usılı áyne bir waqıtta sap, abstrakt bolıwı múmkin emes, ol barlıq pánler ushın mazmunli hám paydalı bolıp tabıladı. Aristotel dialektikasi sonday usıldı úyretiwi kerek, ol arqalı sillogizmni kóre alsaq, sol arqalı haqıyqatqa jaqın, itimallı bilimler tiykarında anıq hám haqıyqıy bilimlerge iye bolamız. Dialektika bolmıs hám oylawdıń haqıyqıy tiykarın anıqlaw menen baylanıslı. Dialektikanıńwazıypası tek isentiriw emes, bálki hár bir konkret halda ishontirish usılların tabıwǵa qaratılǵan. Dialektika haqıyqattı izlepgine qalmastan, bálki haqıyqıy ilimiy dálil-tastıyıqtı tabıwdı maqset etip qoyıwı kerek.
Aristotel filosofiya hám dialektikani jeke pánlerden ajratmaydi. Dialektikaning wazıypası ayırım pánler kóleminde olardıń ulıwma tariypini qıdırıw bolıp tabıladı. Mısalı, medicinanıń mánisi, deydi Aristotel, bul Sokrat ushın sog'liq bolıp tabıladı, degeni bolmay, bálki salamatlıq ulıwma insanlarǵa kerek, degen pikirden ibarat esaplanadi22. Ulıwmalıqtıń bul jaǵdayı, onıń pikrine qaraǵanda, dialektika sheńberine kiredi. Hesh bir kórkem óner dialektika sıyaqlı jeke jaǵdaylardaǵı ulıwma hallardı teksermeydi.
Aratorlıq, Aristotel pikrine qaraǵanda, dialektikaning birpara bólegin quraydı. Aratorlıqtan qiroat páni retinde unamlı hám unamsız maqsette paydalanıw múmkin. Arator aratorlıq uqıpı menen haqıyqattı tabıwǵa háreket qilsa, ol haqıyqıy dialektikaga jaqınlasıwı múmkin. Lekin arator óz aratorlıǵın haqıyqatqa qarsı qaratǵan bolsa, ol sofistikaga jaqınlasadı. Sofistik dialektika haqıyqattı úyretiw ushın emes, bálki jeńiske erisiw ushın jalǵan sózbozlik kórkem ónerinen paydalanıw bolıp tabıladı. Aratorlıq haqıyqat jolında qollansa, dialektikaning bólegine aylanadı. Aristotelning mantig'i menen dialektikasi ortasında qan-ay munasábet bar eken — degen sorawǵa Aristotel filosofiyasında logika hám dialektikaning ajıralmaytuǵınlıǵı anıq kórsetilgen. Bul haqqında onıń logika tiykarları gúwalıq beredi.
Sonday etip, bólimge juwmaq etemiz. Aristotelshe metafizika joqarı janzat haqqındaǵı táliymat - teologiya menen nátiyjelenedi. Ol janlandırılǵan Quday esaplanbaydı. Aristotel joqarı janzattı arqayın jaǵdayda bolǵan (hesh qanday potensialliksiz, sap aktual) hám sol sebepli basqa barlıq janzatlardıń juwmaqlawshı maqseti (grekshe telos) bolıp esaplanǵan “háreketsiz háreketlendiriwshi” retinde túsinedi. Háreketsiz háreketlendiriwshi barlıq basqa zatlardı háreketke keltiredi (hár birin oǵan tán bolǵan usıl menen hám málim waqıtta ). Bul ierarxik tushuniluvchi dúnyanıń tómeninen sap materiya (potensiallıq ) orın alǵan bolıp, ol “hayrioddiy” mazmunga iye esaplanadı, onı biz oyda sawlelendire almaymız, zotan ol aktuallikka (aktual ayrıqshalıqlarǵa ) iye bolmaydı.
Aristoteldiń ierarxik dúnyasında hár bir zat ayriqsha bolǵan múmkinshilikler (potensiallıqlar) ni eń jaqsı tárzde ámelge asırıwǵa ıntıladı. Hár bir zattıń maqseti sonnan ibarat boladı (telos). Barlıq zatlar “oliyga” ıntıladı. Bul mániste zatqa tán bolǵan potensiallıqtıń aktuallashishi teleologik bolıp esaplanadı. Bul umtılıw jáne bul ózgeris arqalı ámelge asıw hár bir zatqa tán boladı. Biraq dúnyada hár bir tur óz ornına iye esaplanadı. Bul dúnyanı túsiniwdiń tásiri kútá úlken boldı hám ol, basqa kóp qatarı, ayırım xristian filosofları tárepinen de tán alındı.