Tema: O’zbekistan Resublikasinin’ makroekonomikaliq ko’rsetkishleri analizi

Jalpı milliy ıqtıyardaǵı dáramat
Ǵárezsizlik jıllarında Ózbekstan Respublikası sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwda úlken tabıslarǵa eristi. Hátte, 2008-2009 jıllarda júz bergen jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısı waqtinda da Ózbekstan milliy ekonomikasınıń ósiw pátleri boyınsha dúnya mámleketleri ishinde eń joqarılarınan biri boldı. 2010-jıldan berli Ózbekstan JIO’ nin’ jıllıq ósiw pátleri 8 procentten tómen bolmaǵan dárejede belgilenip atır. Jáhán jámiyetshiligi ekspertleri tárepinen tán alınǵan bul unamlı nátiyjeler respublikamız sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıń úlken potencialı hám de mámleketimizde bazar ekonomikasına ótiwdiń " ózbek modeli” tiykarında basqıshpa-basqısh túrde ámelge asırılıp atırǵan anıq maqsetlerge jóneltirilgen reformalar jatadı. O'zbekstan Respublikası Oraylıq Aziya sheńberinde tranzit múmkinshilikleri qolay ekonomikalıq-geografiyalıq orınǵa iye bolıp, subregion mámleketleriniń óz-ara integraciyalasiwinda júdá zárúrli rol oynaydı. Usınıń menen birge, respublikamız kóp tarmaqlı milliy ekonomikanıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı ushın úlken múmkinshiliklerdi jaratatuǵın tábiyǵıy baylıqlarına iye. Bárinen burın, mámleketimizdiń mineral-resurs potencialı bólek itibarǵa iye. Ózbekstan aymaǵında jámi 120 ǵa jaqın túrdegi paydalı qazilmalardin’ 2700 kánleri tabılǵan. Atap aytqanda, Ózbekstan jáhán mámleketleri arasında altın rezervleri boyınsha 4-orın, uran boyınsha 7-orın, molibden boyınsha 8-orın, mıs boyınsha bolsa 10 -orında turadı. Janar may -energetika resursları ishinde tábiyiy gaz eń úlken áhmiyetke iye bolıp, onıń rezervleri boyınsha Ózbekstan dúnyada 14-orın iyeleydi. Noruda qazilma baylıqlar boyinsha kaliy duzları hám fosforitlar qazıwda dúnyada jetekshi orınlarınnan birinde turadı. Túrli paydalı qazilmalardin’ iri kánlerine, tiykarınan, Nawayi, Tashkent, Qashqadárya, Buxara wálayatları hám Qaraqalpaqstan Respublikası bay esaplanadı. Sonday eken, mineral resurslardin’ úlken rezervleri jurtımızda reńli metallurgiya, janar may, ximiya hám qurılıs materialları sanaatın rawajlandırıwǵa keń múmkinshilikler jaratadı. Mámleketimiz awıl xojalıqtı rawajlandırıw ushın qolay sharayat jaratıwshı agroklimat resurslarına iye vegetasiya dáwirdiń dawam etiw waqti, ıssı hám quyashlı kúnnin’ kópligi sebepli Ózbekstanda paxtashilik, bag’shiliq, júzimshilik, palızshılıq sıyaqlı joqarı tabıslı dıyxanshılıq tarmaqları intensiv túrde rawajlanıp atır. Lekin, awıl xojalıǵı tiykarınan jasalma suwǵarıw járdeminde rawajlanıp atırǵanlıǵı sebepli, respublikamız awıl xojalıǵı qatań dárejede suw resurslarına baylanıslı. Tábiyǵıy baylıqlardıń bul túri menen Tashkent, Andijan hám Surxandarya hám Samarqand wálayatları salıstırǵanda jaqsı dárejede támiyinlengen. Sonıń menen birge, mámleketimiz batısında jaylasqan, kelte bólegin shól iyelegen Nawayi, Buxara, Qaraqalpaqstan Respublikasında bul tárepten talay quramalı jaǵday qáliplesken. Biraq aymaqlarımızda suw resurslarınıń jetispewshiligine qaramay, Ózbekstan jáhán mámleketleri ishinde suwǵarılatuǵın jerler maydanı boyınsha 11-orında turadı. Ózbekstan xalqı hám miynet resursları mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıń tiykarı esaplanadı. Respublikamız xalqı úzliksiz túrde ósip barıp atır. 1990 -jılda 20, 2 min’ adamg’a teń bolǵan respublikamız xalqı 2017-jılǵa kelip 32, 1 min’ adamg’a kóbeydi. 2010 -jıldan keyingi dáwirde O'zbekistanda demografik kórsetkishlerden tuwılıw hár 1000 adam esabına 23-24, ólim 5-6, tábiyiy kóbeyiw bolsa, buǵan uyqas túrde 18, yaǵnıy 1,8 procentke teń bolıp atır. Biraq migraciya qaldıg'i minimal keri dárejede (-0, 1-0, 2 procent) bolg’anlig’i sebepli, xalıqtıń jalpı kóbeyiw páti 1, 6 -1, 7 procentke teń.
Qısqa tariyxıy dáwir dawamında Ózbekstan xalıq aralıq sawda -ekonomikalıq munasábetlerge kirisiw, milliy ekonomika strukturalıq dúzilisin jetilistiriw, sanaattı rawajlandırıw, mámlekettiń azıq-awqat, energetika hám transport qa’wipsizligin támiyinlew sıyaqlı quramalı wazıypalar sheshimine basqıshpa-basqısh eristi.
Respublikamız JIO’ nin’ ózgeris dinamikasında 3 dáwirdi ajıratıw múmkin:

• 
  Birinshisi, 1991-1996-jıllardı óz ishine alıp, ekonomikalıq tómenlew menen xarakteristikalanǵan. Bul jaǵday, tiykarınan, burınǵı Birlespe sheńberindegi aymaqlıq miynet bólistiriwi sisteması, Ózbekstan ekonomikası tarmaqları hám kárxanalarınıń basqa respublikalardıń xojalıǵı ortasındaǵı kooperaciya baylanıslardıń úzilisi nátiyjesinde kelip shıqtı.
  
• 
  1997-2003-jıllar aralıǵindaǵı ekinshi basqısh milliy ekonomikanıń turaqlılasiwi hám JIO’ artıwınıń baslanıwı dáwiri boldı. Úshinshi dáwir 2004-jılda baslanıp, házirge shekem dawam etpekte. Bıyılǵı jılılarda ushın Ózbekstan JIO’ 8, 0 procentten tómen bolmaǵan pát penen ósip atır. Sonıń menen birge, milliy ekonomikamız tarmaq quramında da zárúrli ózgerisler ju’z berdi. Bárinen burın, sanaattıń JIO’ degi úlesi talay óskenligi dıqqatqa ılayıq. 1995-jılda JIO’ nin’ 17,1 procenti sanaatqa tuwrı kelgen bolsa, 2014-jılda bul ko’rsetkish 26 procentke shekem kóterildi.
  

Awıl xojalıǵınıń milliy ekonomikasındaǵı úlesi 28,1 procentten 17,6 procentke shekem to’menledi. Sanaattıń tarmaq quramı da sezilerli dárejede ózgerip ketti. Respublika sanaatında elektr energetikası, janar may, ximiya, reńli metallurgiya, mashinasazliq hám basqa salmaqli sanaatı tarmaqlarınıń ornı hám áhmiyeti o’sip, ǵárezsizlikten aldınǵı dáwirde respublika qa’niygelesiwin belgilep turǵan jeńil sanaatınıń úlesi bolsa derlik 3 ese kemeydi. 2000-jıl basınan berli sanaat islep shıǵarıw kólemi Ózbekstanda úzliksiz túrde ósip kelip, qayta islew tarmaqlarınıń ósiw pátleri o’ndiriwshi sanaatqa salıstırǵanda bir neshe ese joqarı. Nátiyjede, 2016-jıl juwmaqları boyınsha, mámleketimiz sanaatı quramında sa’lkem 20 procentlik úles penen mashinasazliq ónimleri jetekshi orınǵa shıǵıp aldı. Sońǵı jıllarında Ózbekstanda avtomobilsazliq, mikroelektronika sanaatı, kaliy tóginleri hám soda islep shıǵarıw, farmacevtika, qumsheker sanaatı hám basqa islep shıǵarıw tarmaqları qurildi. Neft hám gaz-ximiya tarmaqlarında júdá iri kárxanalar jumısqa túsirildi. 2010 -jıldan keyingi dáwirde Topalang GES, Ústúrt gaz-ximiya kompleksi, Xondiza taw-metallurgiya kombinatı, Dıyxanobod kaliy zavodı, Xorezm avtomobil zavodı, Jeńisobod cement zavodı hám basqa zárúrli islep shıǵarıw obiektleri qurip pitkerildi. Házirgi waqıtqa kelip Ózbekstanda bekkem sanaat islep shıǵarıw potencialı jaratıldı. Respublikamız MDH mámleketleri hám jáhán kóleminde altın, uran, tábiy gaz, kadmiy, molibden, sulfat kislotası, azot tóginleri, gezlemeler, jeńil avtomobiller hám basqa ónimlerdiń jetekshi óndiriwshileri qatarından jay iyeleydi. Ózbekstan sanaatınıń aymaqlıq quramında da ózgerisler júz berdi. Mısalı, 1980-jıllar aqırında Tashkent qalası hám wálayatına respublika jalpı sanaat óniminiń 50 procenti tuwrı kelgen bolsa, házirgi dáwirde bolsa bul aymaqlarǵa 30 procent kórsetkish tuwrı kelip atır. Óz gezeginde, qatar jańa kárxanalar júzege keliw etilgenligi esabına Andijan, Qashqadárya, Nawayi, Buxara, Jizzax wálayatları hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleket sanaatı quramındaǵı úlesleri sezilerli dárejede arttı. Sonday eken, barǵan sayın Ózbekstan aymaǵında sanaat oraylarınıń sanı kóbeyip barıp atır. Ózbekstan awıl xojalıǵında da úlken ózgerisler júz berdi. Awıl xojalıǵında ámelge asırılǵan dáslepki reformalardan ústin turatuǵın maqsetleri paxta jalǵız ha’kimligin tamamlaw, dán ǵárezsizligine erisiw hám de jeke fermer hám dıyxan xojalıqların rawajlandırıwdan ibarat bolǵan. Paxta egin maydanlarınıń keskin qısqartiriliwi esabına g'a’lle maydanları 1, 5 ese keńeytirildi. Sol sebepli Ózbekstanda biydaydıń jalpı ónimi 3, 5-4 ese asırılıp, qısqa waqıt ishinde respublikamızda dán ǵárezsizligine erisildi. Bunnan tısqarı, mámlekettiń azıq-awqat qawipsizligin támiyinlewde úlken áhmiyetke iye bolatuǵın palızshiliq, kartoshka jetistiriw, bag’shiliq, júzimgershilik, sút-gósh sharwashılıǵı sıyaqlı awıl xojalıq tarmaqların rawajlandırıwǵa úlken itibar qaratildi. Nátiyjede, ǵárezsizlik jıllarında paxta ónimi 5, 5 min’ tonnadan 3, 4 min’ tonnaǵa shekem azayıp, palız eginleri ónimi 2, 5 ese, kartoshka 6 ese, mıywe 4 ese, júzim 2, 5 ese asdı, gósh hám sút islep shıǵarıw kólemi de 2 ese o'sdi. Házirgi kúnde Ózbekstan júzim, palız eginleri, ayırım mıyweleme jetistiriw hám eksport qılıw boyınsha jáhán ko’lemindegi jetekshi mámleketler qatarına kirdi. Sonıń menen birge, Ózbekstan awıl xojalıǵında dástúriy qa’nigelesken tarmaqlar -paxtashılıq, pilleshilik, qorako'lshilik da óz áhmiyetin joǵaltqan emes. Atap aytqanda, 2016 -jıl jaǵdayına respublikamız jáhánda paxta jalpı ónimi boyınsha 6 -orın, kiripi boyınsha 3-orın, jipek islep shıǵarıw boyınsha 6-orın, qorako'l terisin islep shıǵarıw boyınsha bolsa 2-orında turadı. Transport sisteması rawajlanıwinda da salmaqlı nátiyjelerge erisildi. Bulardan eń áhmiyetlisi respublika temir jol transportı sistemasınıń bir pútkilligine erisilgenligi bolıp tabıladı. Ózbekstan aymaǵı arqa-batıstan qublası -shıǵısqa júzlegen kilometr aralıqqa shozılǵanlıǵı, hám de mámleket shegaralarınıń ayriqsha formada taw dizbeleri hám keń jastanip jatqan shól arqalı ótkenligin esapqa alsaq, bul másele aktual strategiyalıq áhmiyetke iye ekenligine isenimimiz ka’mil boladi. Surxanda’rya wálayatı aymaǵı Toshg'uzor Boysun Qumqorg'an, Xorezm wálayatı hám Qaraqalpaqstan Respublikası Uchquduq - Muńlı Nókis, Ferǵana oypatlıg’ı Angren - Pop temir jollari qurılısı menen Ozbekstannin’ birden-bir temir jollar tarmag’I menen baylanıstırildi. Nátiyjede mámleketimizdiń transport qa’wipsizligi hám ǵárezsizligi támiyinlendi. Házirgi waqıtta Navawi hám Buxara wálayatların Qaraqalpaqstan Respublikası menen salıstırǵanda qısqa aralıqta baylanistirip qóyatuǵın Konimex-Muńlı temir joli hám de Urǵanchden xalıq aralıq turizm orayı esaplanǵan Xiwa qalasına temirjol qurıldi. Bunnan tısqarı, Ózbekstanda temirjollardi elektrlestırıw hám tez ju’rer poyezd baǵdarların qurıw boyınsha da salmaqlı jumıslar ámelge asırıldı. Sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikası teńiz portlarına bir neshe jónelislerde isenimli shıǵıw jollariga iye boliw, Yevrosiyanin’ túrli bólimlerindegi regional transport sistemaları menen baylanisiw arqalı ekonomikalıq-geografiyalıq o'mirdin’ tranzit múmkinshiliklerin ámelge asıriw maqsetlerinde transport salasında Turkmenistan, Qazaqstan, Rossiya Federaciyasi, Qitay, Azerbayjan, Gruziya, Iran, Túbi joq teńiz sıyaqlı mámleketlikler menen keń qamtılǵan óz-ara sheriklikti jolǵa qoyıp atır. Mámleketimiz járdeminde qurılǵan Afganistan aymaǵındaǵı birinshi Termiz Mazarı Sharıf temiryoli Ózbekstandan qubla jóneliste dúnya okeanı portlarına tárep eń qısqa transport shıǵıwın jaratıwdıń dáslepki basqıshı boldi.
Transport sistemasında ámelge asırilip atirg’an keń qamtılǵan jumıslar mámleketimizdiń sırtqı ekonomikalıq baylanısların jáne de rawajlandırıw boyınsha háreketlerdiń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp atır. Dúnyanıń 140 qa jaqın mámleketleri menen sırtqı ekonomikalıq baylanısların jolǵa qoyıp atırǵan Ózbekstan Respublikasınıń eń zárúrli sawda sherikleri qatarına Rossiya Federaciyasi, Qitay, Qazaqstan, Kareya Respublikası, Turkiya hám Evropa mámleketleri kiredi. Transport sistemasınıń rawajlanıwı respublikamız sırtqı ekonomikalıq iskerligin jańa geografiyalıq jónelislerde keńeytiwge múmkinshilik beredi.