Tema: O’zbekistan Resublikasinin’ makroekonomikaliq ko’rsetkishleri analizi

Nominal hám Real YaIM
Ekonomikada bar bolǵan inflyaciya processleri JIO’di esaplawdı qıyınlastıradı. Bul kórsetkish dinamikası bir waqıttniń ózinde islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerdiń muǵdar hám baha dárejeleri ózgeriwin ańlatadı. Bul sonı ańlatadı, JIO’ muǵdarına bir waqıttniń ózinde de islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerdin’ fizikalıq kólemi, baha dárejesi ózgeriwi tásir kórsetedi. Ekonomikada turaqlı inflyaciya processi bar ekenligi sebepli makroekonomikalıq kórsetkishlerdi salıstırma bahalarda esaplawǵa zárúrlik boladı. Sebebi, inflyaciya ekonomikanıń real jaǵdayın buzip kórsetedi. Ekonomikanı analiz qılıwdı, mashqalalardi anıqlawdı hám de basqariw qararların qabıllawdı qıyınlastıradı. Sol sebepli bul wazıypalardı orınlaw ushın ag’imdag’i bahalarda esaplanǵan nominal kórsetkishlerden emes, bálkim salıstırma (bazis) bahalarda esaplanǵan real kórsetkishlerden paydalanıw zárúr. Biraq ayırım bir firmadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, milliy ekonomikada, júdá kóp sanlı tovarlar hám xızmetler islep shıǵarılıwı sebepli, olardıń barlıǵın birden salıstırma bahalarda esaplaw qıyın. Sol sebepli JIO’ quramında úlken úlesti qurag’an eń zárúrli tovarlar hám xızmetler bahasinin’ ózgeris koefficiyenti (bahalar indeksi) esaplap tawılıp, alınǵan nátiyje barliq milliy ekonomika ushın qollaniladi.
Bir neshe jıllar hám ásirler dawamında biz jalǵız bir kárxana, sanaat hám ulıwma ekonomikanıń ónimi bazarda qáliplesetuǵın bahalarda ekenin kóremiz. Biraq, sonıń menen birge, bazar bahaları ózgeriwsiz qalıwın bilemiz. Házirgi kúnde derlik barlıq mámleketlerde olardıń ulıwma dárejesinde ósiw gúzetilip atır. Birpara mámleketlerde bahalardıń ósiwi a’ste - jılına bir neshe procentke; basqalarında, sonday-aq Rossiyada, bahalar júdá tez ósip atır. Sonday eken, eger túrli jıllarda islep shıǵarılǵan JIO’ islep shıǵarılǵan jıl bahalarında kórsetilgen bolsa, ol jaǵdayda bir jılda onıń kólemi bazi bahalarda, basqa jılda - basqalarında hám taǵı basqalarinda ańlatiladı.
Ag’imdag’i jılda bazarda ámeldegi bahalarda kórsetilgen barlıq tayın ónimler hám xızmetler islep shıǵarıw kólemi nominal jalpı ishki ónim dep ataladı. JIO’nin’ nominal kórsetkishi mámlekette islep shıǵarılǵan tayın tovarlar hám xızmetler muǵdarı hám olar bahaları dárejesine baylanıslı. Nominal JIO’ real ónimniń artıwın yamasa tómenlewin ólshew ushın xızmet qila almaydi.
Turaqlı bahalarda, yaǵnıy hár qanday jılda qáliplesken bahalarda kórsetilgen barlıq tayın ónimler hám xızmetler islep shıǵarıw kólemi real jalpı ishki ónim dep ataladı. Haqıyqıy JIO’ bahalardıń ózgeriwine baylanıslı emes. Ol mámlekette islep shıǵarılǵan tayın ónim hám xızmetlerdiń dárejesi hám dinamikasın sáwlelendiredi. Bul tárepten nominal jalpı ishki ónimge salıstırǵanda ústinlik bar. Haqıyqıy jalpı ishki ónim dinamikası tiykarında ekonomika qanday rawajlanıp atırǵanın, mámlekettiń jaǵdayı jamanlasip baratirg’anin yamasa jaqsılanip atirg’anin anıqlaw múmkin.
Haqıyqıy JIO’di nominaldı baha indeksine (deflyator) bo’liw arqalı alıw múmkin. Bahalar indeksi birden kem bolǵanda, JIO’nin’ joqarıǵa ko’teriliwi inflyaciya dep ataladı. Bahalar indeksleri birden kóp bolsa, tómenge qaray du’zetiwge deflyaciya delinedi. Nominal JIO’nin’ haqıyqıyǵa qatnası deflyator dep ataladı.
Sap eksport - bul importtan tısqarı barlıq eksport bolıp tabıladı. Yaǵnıy, biz óz mámleketimizde islep shıǵarılǵan, biraq sırt elde satilg’an ónimdi esapqa alamız (satıw qárejetleri) tovarlardı satatug’in mámlekette esapqa alınadı (yaǵnıy bizlerge tiyisli emes). Mısalı, eger Yaponiyada islep shıǵarılǵan mashina AQShda satilsa, ol jag’dayda islep shıǵarıw menen baylanıslı barlıq qárejetler Yaponiyanıń qárejetlerine, jetkizip beriw hám satıw qárejetleri AQSh qárejetlerine baylanıslı bolıwı kerek. Yamasa, mısalı, avtomobil ushın individual komponentler Yaponiyadan AQShqa jiberiledi. Bul strukturalıq bólimlerdiń qárejetleri AQSh qárejetlerinen shiǵarıladı, sebebi olar AQShda islep shıǵarılmaydı. Usınıń menen birge, Amerikada islep shıǵarılǵan, biraq onıń sırtında satılatuǵın ónimler hám xızmetler bul mámleket satılıwına emes, bálkim málim bir mámleketke dáramat keltiriwi kerek. Sol sebepli AQSh óndirisiniń milliy kólemine sarplanatuǵın qárejetlerdiń ulıwma muǵdarın esaplaw ushın eksportti esapqa alıw kerek.
JIO' úy xojalıqları, kárxanalar hám mámleket keńseleri alatuǵın barlıq baslanǵısh, ele qayta bólistirilmegen dáramatlardıń jıyındısı retinde anıqlanadı.
Statistikalıq organlar hár jılı jalpı ishki ónimdiń eki túrin esaplaydi: real hám nominal hár bir jıl ushın. Bul maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp, jámi mámlekette islep shıǵarılǵan tovarlar hám xızmetler ushın alınadı. Bul kórsetkish Paasche indeksine uqsas formuladan paydalanǵan halda esaplap shıǵıladı - onıń bahaları procent penen ańlatiladı.
Inflyaciyanin’ tómen dárejesi sharayatında, joqarıda keltirilgen kórsetkishlerdiń procent ózgeriwin arnawlı formuladan paydalanıp anıqlaw múmkin. Haqıyqıy JIO’ degi terbelisler dárejesi nominal JIO’ nin’ ózgeriwi hám bahalardıń ulıwma dárejesi kórsetkishine teń bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, esaplawdıń bul usılınan paydalanıw kórsetkishlerdiń 15-20% ten kóp bolmaǵan ózgeriwi menen jol qóyıladı. Bul parametrlerdiń úlken bahaları ushın qáte statistikalıq qátelerdiń ruxsat etilgen dárejesinen asadı.
Nominal jalpı ónimdi esaplaw stilistikası makroekonomikalıq kórsetkishlerdi anıqlaw ushın oraylıq hám regionlıq statistika shólkemleri tárepinen qollanıladı. Olar mámleket ekonomikasınıń rawajlanıw tendenciyaları hám dáramatlardı joybarlawda, sonıń menen birge, teń salmaqlı byudjet ushın maǵlıwmat tayarlaw qárejetleri de zárúr bolıp tabıladı.

Sap milliy ónimge amortizaciya qosıw arqalı biz jalpı milliy ónimdi alamız.

Jalpı ónimdi qosılǵan baha usılı boyınsha analiz qılıw bólek sanaattıń jalpı ónimdi jaratıwda qatnasıw dárejesin anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Qosılǵan baha usılı ónimdi óndiristiń hár bir basqıshında qosılǵan bahanı qosıwdı óz ishine aladı. Qosılǵan baha islep shıǵarılǵan ónimdiń manisine, aralıq ónim manisinen minusga teń. Mısalı, eger fermer biyday jetistirse jáne onı kompaniyaǵa 10 rublge satsa hám kompaniya bul kólemdegi biydaydan nandi jaratıp, 35 rublge satsa, bul jag’dayda GNPda tek nannin’ bahası (35 rubl) esapqa alınadı, sebebi biydaydıń bahası qashannan berli kiritilgen nannin’ bahası. Qosılǵan baha usılında biz kompaniyanıń biyday satıp alıw qárejetleri (10 rubl), sonıń menen birge nan islep shıǵarıw (mıynet haqı ) hám payda ushın qárejetlerdi qaplaymiz.
Qosılǵan baha quramına tómendegiler kiredi:

• 
  Mıynet haqı ;
  
• 
  Payda ;
  
• 
  Kredit boyınsha procentler;
  

Ulıwma alǵanda, ekonomika ushın qosılǵan baha muǵdarı barlıq tayın ónimler hám xızmetlerdiń bazar manisine teń bolıwı kerek.
Jalpı milliy ónimniń kemshilikleri sonda, ol tómendegilerdi esapqa almaydı:

• 
  bazar bolmaǵan ónimler;
  
• 
  sayalı (nızamǵa qarsı ) ekonomika tárepinen jaratılǵan tovarlar hám xızmetler manisi;
  

Mámlekettiń real jalpı ishki ónimin esaplawdıń abzallıǵı sonda, onıń ekonomikasınıń ag’imdag’i kólemlerin ótken jıllar kórsetkishleri menen ob'ektiv salıstırıw hám ekonomikalıq ósiw bolǵanlıǵın anıqlaw múmkinshiligi bolip esaplanadi.