Tema: O’zbekistan Resublikasinin’ makroekonomikaliq ko’rsetkishleri analizi

Kurs jumısınıń maqseti. Ózbekstan Respublikasınıń rawajlanıwın maroekonomikalıq analiz etiw arqalı makroekonomikalıq processlerdiń ju’z beriwi, makroekonomikalıq mashqalalardi úyreniw jáne onı sheshiw jolların analiz qılıw hám kelesidegi makroekonomikalıq rawajlanıwdıń natiyjeliligin asırıw jolların analiz etiwden ibarat.
Sonnan kelip shıǵıp kurs jumısı dawamında sheshim tabiliwi kerek bolǵan tómendegi wazıypalar belgilendi:

• 
  Mámlekettiń makroekonomikalıq jaǵdayın ańlatiwshi kórsetkishler;
  
• 
  Tiykarǵı makroekonomikalıq kórsetkishler hám olardı esaplaw ;
  
• 
  Jalpı ishki ónim túsinigi;
  
• 
  Milliy esapshılıq sistemasındaǵı basqa kórsetkishler;
  
• 
  Ǵárezsizlik jıllarındaǵı ulıwma ósiw;
  
• 
  O’zbekistan Respublikasinin’ 2021-jildag’i tiykarg’i makroekonomikaliq ko’rsetkishleri analizi
  

Temanı úyreniwde Ózbekstan Respublikası rawajlanıwınıń makroekonomikalıq analizlerin kórsetip beriw tiykarǵı wazıypa etip belgilengen.

Tiykarg’i bo’lim
1.Ma’mlekettin’ makroekonomikaliq jag’dayin sa’wlelendiriwshi ko’rsetkishler
Mámlekettiń makroekonomikalıq jaǵdayı social islep shıǵarıw, inflyaciya, jumıssızlıq hám de bántlik, xalıqtıń materiallıq párawanlıǵı dárejesi hám basqalar menen belgilenedi.
Makroekonomikalıq jaǵdaydı sáwlelendiriwshi tiykarǵı kórsetkishler tómendegiler esaplanadı :
— jalpı social ónim, jalpı milliy ónim, jalpı ishki ónim, milliy dáramat ;
— mámleket byudjeti deficitligi, deflyator, tutınıw bahalar indeksi, inflyatsiyanin’ ósiw páti;
— jumıssızlıq dárejesi hám jumıssızlar sanı, xalıqtıń jumıs menen bat’nlik dárejesi;
— xalıqtıń materiallıq o’nimler hám xızmetler tutınıwı kólemi, onıń fondları, is haqısınıń tómen muǵdarı hám basqalar.

Bul kórsetkishler ekonomikalıq sistemanıń ulıwma jaǵdayın ańlatpalap, social óndiristegi barlıq qatnasuwshılar (kárxana, tarmaq, region, mámleket) hám úy xojalıǵı xızmetleri nátiyjesinde anıqlanadı. Olar mámlekettiń ekonomikalıq múmkinshiliklerin, onıń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw kelesheklerin bahalaw ushın isletiledi.

Jalpı milliy ónim (JMO’) - milliy xojalıqlarda bir jıl dawamında islep shig’arilg’an hám tikkeley qarıydarlarǵa barıp túsiwi múmkin bolǵan tayın pirovard ónim hám xızmetlerdiń bazar bahasindag’i quninan ibarat boladı. JMO’ milliy ekonomikada jıl dawamında islep shıǵarılǵan barlıq pirovard ónim (xızmet) lerdin’ bazar bahalarındaǵı summası bolıp esaplanadı. Bıyılǵı jılda islep shıǵarılǵan barlıq ónimler satilmawi múmkin, olardıń bir bólegi rezervlerdi toltıradı. Usınıń nátiyjesinde JMO’ kólemin esaplap tabıwda rezervlerdiń hár qanday ósiwi esapqa alınıwı zárúr, sebebi JMO’ járdeminde bıyılǵı jıldaǵı barlıq ónimler (sotilg’an ha’m satilmag’an) esapqa alınadı. Milliy óndiristiń jalpı kólemin tuwrı esaplap shıǵıw ushın usı jılda islep shıǵarılǵan barlıq ónim hám xızmetler bir ret esapqa alınıwı kerek. JMO’ kólemin tabıwda satilg’an hám qayta satilg’an ónimlerdi kóp ret esapqa alıwdı jónge salıw ushın xojalıqtıń barlıq tarmaqlarında jaratılǵan, qosılǵan bahalar jıyındısı alınadı.
Qosılǵan baha — kárxana tárepinen islep shıǵarılǵan ónim manisinen jetkerip beretuǵınlardan satıp alınǵan hám tutılg’an shiyki o’nim hám materiallar quni shıǵarıp taslanǵannan keyin qalǵan bóleginiń bazar quni bolıp tabıladı.
Basqasha aytqanda, qosılǵan baha kárxana jalpı óniminen yamasa islep shıǵarǵan ónimniń bazar bahasınan (amortizaciya ajratpasinan tısqarı ) ámeldegi materiallıq qárejetler shıǵarıp taslanǵan muǵdarına teń. JMO’ járdeminde milliy ekonomikada tovar hám xızmetler islep shıǵarıw jıllıq kólemin esaplawǵa háreket etiledi. JMO’ jıl dawamında islep shıǵarılǵan barlıq pirovard tovarlar hám xızmetlerdiń bazar bahasindag’i summası bolǵanlıǵı ushın tovardıń ózi, onıń paydalilig’I ko’beymegen halda bahalar asıwı ornına onıń kólemi artıp ketiwi múmkin. Bahadan islep shıǵarıw ulıwma kóleminiń hár túrlı elementlerin birden-bir ulıwma tıykarǵa keltiriwdiń eń keń tarqalǵan kórsetkishi retinde paydalanıladı. Sol sebepli jalpı milliy ónimge ataq beriwde nominal hám real milliy ónim esapqa alınadı. Ag’imdag’i bazar bahalarında esaplanǵan milliy ónim nominal milliy ónim, ózgermeytuǵın bahalarda esaplanǵan milliy ónim bolsa real milliy ónim dep júritiledi. Hár túrlı jıllarda islep shıǵarılǵan JMO’ ma`nisin tek baha ózgermegen táǵdirde óz-ara salıstırıw múmkin boladı. Bunnan tısqarı baha dárejesi bizge ekonomikada inflyaciya (baha dárejesiniń ósiwi) yamasa deflyaciya (baha dárejesinin’ azayıwı ) qanday orın tutqanlıǵı hám kólemin biliw imkaniyatın beredi.
Baha dárejesi indeks formasında sa’wlelenedi. Baha indeksi bıyılǵı jıldaǵı málim gruppa tovarlar hám xızmetler kompleksi bahaları summasın tap sonday tovarlar hám xızmetler muǵdarınıń bazis dáwirdegi bahalar summasına salıstırıwlaw arqalı esaplanadı. Salıstırıwdıń baslanǵısh dáwiri “bazis jil” dep ataladı. Pikirimizni formula ko’rinisine keltirsek, ol tómendegishe kórinis aladı :
Baha indeksi=bazis jıldaǵı tutiniw tovarları bahası : Bazis jıldaǵı tutınıw tovarlar bahası x 100
Ámeliyatda qatar hár túrlı tovar hám xızmetler kompleksi yamasa tutınıw sebetshesi baha indeksi esaplanadı. Batıs mámleketleri, sonıń menen birge, AQShda bul indeksler ishinde eń keń qollanılatuǵını tutınıw tovarları sebetshesi bahaları indeksi menen anıqlanadı. Onıń járdeminde tipik qala xalqı satıp alatuǵın tutınıw tovarlari hám xızmetlerdiń 300 túrin óz ishine alıwshı bazar sebetiniń belgilengen bahaları esaplanadı. Biraq bahanıń ulıwma dárejesin esaplaw ushın JMO’ baha indeksinen paydalanıladı. JMO’ baha indeksi keń túsinik bolıp, ol óz ishine tek ǵana tutınıw tovarların emes, bálkim investicion tovarlar, mámleket tárepinen satıp alınatuǵın hám de xalıq aralıq bazarda satilg’an hám satıp alınǵan tovarlar, sonıń menen birge, xızmetler bahaların da aladı. JMO’ baha indeksi nominal JMO’ di real JMO’ ge aylantırıp esaplaw múmkinshiligin beredi.
Nominal JMO’ sol ónim islep shıǵarılǵan dáwirde ámel etip turǵan bahalarda kórsetilgen islep shıǵarıw kólemin ańlatadı. Málim jıl ushın JMO’ baha indeksin qanday etip esaplaw múmkinligin kórsetiwshi ápiwayı shártli mısal keltiremiz. 2002 jıl respublikamız xalıq xojalıǵında 3104, 5 mlrd. sumlıq JIO’ islep shıǵarılǵan. 2001 jılda JIO’ manisi 2128, 7 mlrd. sumdı quraǵan. 2002 jılǵa JMO’ baha indeksin anıqlaw ushın 2002 jıldaǵı ónimler bahaları summasın tap sol kólemdegi hám túrdegi tovarlardıń 2001 jıl bahaları summasına bo’lıw zárúr, yaǵnıy:
3104, 5:2128, 7 = 1, 5 yamasa 150, 0 procent.
Eger biz JMO’ baha indeksin qatar jıllar ushın esaplasaq, alınǵan indeksler bizge olardı salıstırıp analiz qılıw imkaniyatın beredi. Bıyılǵı jıldaǵı nominal JMO’ di real JMO’ ge aylandırıwdıń tuwrıdan-tuwrı usılı nominal JMO’di baha indeksi (BI) ne bo’liw kerek, yaǵnıy :
Real JMO’= nominal JMO’/BI
Ekonomikada jıllıq islep shıǵarıw kóleminiń kórsetkishi JMO’ menen birge onıń strukturalıq bólimleri retinde esaplanıwı múmkin bolǵan bir qatar óz-ara baylanıslı kórsetkishler de bar, olar milliy ekonomikanıń túrli táreplerin xarakteristikalap beredi.
JMO’ kórsetkishine sap eksport (eksport hám import ortasındaǵı pariq) kiredi. Biraq túrli mámleketlerde sırtqı sawda iskerliginiń úlesi keskin parıq etedi. Usınıń sebebinen milliy ekonomika rawajlanıw dárejesin salıstırıw ushın ishki milliy ónim (IMO’) kórsetkishinen paydalanıladı.
IMO’ málim waqıt dawamında (bir jılda ) mámleket aymaǵında islep shıǵarılǵan hám tutınıwg’a tayın sońı ónim hám xızmetlerdiń bazar bahalarındaǵı manisi bolıp tabıladı. Ol barlıq qosılǵan bahalar jıyındısı retinde shıǵadı. JMO’ hám IMO’ islep shıǵarıw jalpı kóleminiń kórsetkishleri retinde bir kemshilikke iye. Olar usı jılda islep shıǵarıw processinde paydalanılǵan tiykarǵı kapitaldıń ornın oraw ushın zárúr bolǵan bahanı da óz ishine aladı. JMO’ nen bıyılǵı jılda islep shıǵarıw processinde tutinilg’an tiykarǵı kapital quni yamasa jıllıq amortizaciya summası ayırıp taslansa sap milliy ónim (SMO’) kórsetkishi payda boladı.

JMO’ — amortizatsiya jıllıq summası = SMO’

Solay etip, SMO’ amortizaciya ajıratılǵan qarjı summasına kemeytirilgen JMO’ retinde shıǵadı.
SMO’ qunina mámleket tárepinen ornatılatuǵın keri salıqlar summası kiredi. Keri salıqlar kárxana tárepinen ornatılatuǵın bahag’a qosımsha esaplanadı. Bunday salıqlardıń salmaǵı qarıydar moynına túsedi, sonıń esabına óz tabısınıń bir bólegin joǵaltadı. Usınıń nátiyjesinde házirgi dáwirde esap sistemasında SMO’ nen keri salıqlar shıǵarıp taslansa milliy dáramat (MD) kórsetkishi payda boladı dep kórsetiledi. Yaǵnıy :
SMM - bizneske keri salıq = milliy dáramat.
Ámeliyatda islep shıǵarılǵan hám paydalanılǵan MD bir-birinen parıq etedi. Islep shıǵarılǵan MD tazadan jaratılǵan tovar hám xızmetler ma`nisiniń pútkil kólemi bolıp tabıladı. Paydalanılǵan MD islep shıǵarılǵan MDdan joytıwlar (tábiyǵiy apatlar, saqlawdaǵı joytıwlar hám t.b. ) hám sırtqı sawda qaldıg'i shıǵarıp taslanǵan muǵdarǵa teń.
Biziń ámeliyatda MD tutınıw hám jiynaw fondina ajratıladı. Tutınıw fondı milliy paydanıń jámiyet aǵzalarınıń materiallıq hám ruwxıy mútajliklerin hám de pútkil jámiyet mútajliklerin (tálim, qorǵaw hám t.b. ) qanaatlandırıwdı támiyinlewge ketetuǵın bólegi bolsa, jiynaw fondı milliy paydanıń islep shıǵarıwdı rawajlandırıwdı támiyinleytuǵın bólegi bolıp tabıladı.
Milliy dáramattı dáramatlardıń barlıq túrlerin (amortizaciya ajıratılǵan qarjı hám bizneske keri salıqlardan tısqarı ) qosıp shıǵıw jolı menen de anıqlaw múmkin. Milliy paydanıń bir bólegi, atap aytqanda, social qamsızlandırıwǵa ajıratılǵan qarjılar, kárxana paydasına salıqlar hám kárxananıń bólistirilmeytuǵın paydası ámelde úy xojalıqları qolına kelip tu’speydi.
Sonıń menen birge, úy xojalıqları alatuǵın paydanıń bir bólegi, mısalı, social tólewler de olar etken miynetiniń nátiyjesi esaplanbaydı.
Jeke dáramat kórsetkishin tabıw ushın milliy dáramattan úy xojalıqları qolına kelip tu’speytug’in dáramatlardıń joqarıdaǵı ush túrin (islep tabılǵan ) shıǵarıp taslawımız hám de bazis miynet iskerliginiń nátiyjesi esaplanbaǵan dáramatlardı oǵan qosıwımız zárúr. Jeke dáramat salıqları to’lengennen keyin, úy xojalıqlarınıń tolıq ıqtıyarında qalatuǵın dáramat qáliplesedi. Salıqlar to’lengennen keyingi dáramat jeke dáramattan sol dáramat esabınan to’lenetug’in salıqlar muǵdarın shıǵarıp taslaw jolı menen esaplanadı. Salıqlar tolıqngandan keyingi dáramat úy xojalıqları eń aqırında iye bolatuǵın dáramat esaplanıp, bólek shaxs hám shańaraqlar óz ıqtıyarında bul dáramatlardıń bir bólegin tutınıw ushın sarplaydı, basqa bólegin fondga jóneltiredi.
Makroekonomikalıq kórsetkishlerdiń kórip shıǵılǵan analizine tıykarlanıp, bul kórsetkishler pútkil sisteması qatnasın kórgezbeli oyda sawlelendiriwimiz múmkin boladı.

IMO’— amortizaciya = SMO’ — keri salıqlar = MD — social qamsızlandırıwg’a ajıratılǵan qarjılar — kárxana paydasına salıqlar —kárxananıń bólistirilmeytuǵın paydasınıń social tólewleri = jeke dáramat.

Jalpı milliy ónim ekonomika modelinde tovarlar, xızmet hám kapital aǵımları milliy shegaralarınan tıs shıqpaydı, tiykarǵı makroekonomikalıq teńlik tómendegi kóriniske iye boladı :

U = S+I+G

U — jalpı milliy ónim, dáramat ;
S — úy xojalıǵınıń óz mámleketinde islep shıǵarılǵan ónimlerdi satıp alıwǵa sarplanǵan tutınıw qárejetleri;
I — sol mámleket óndiriwshileriniń óz mámleketi investiciya tovarlarına qárejetleri;
G - mámleket tárepinen óz mámleketi tovar hám xızmetleriniń satıp alıniwi.
Ashıq ekonomikada mámleketler ortasında óz-ara baylanıslar bar bolıp, olar milliy ekonomikada tovarlar hám dáramat háreketinde kórinetuǵın boladı.
Tiykarǵı ekonomikalıq teńlikke qosımsha kórsetkish kiritilse, ol tómendegi kóriniske iye boladı.

U = S+I+G+NX

bunda, NX — shet elliklerdiń mámleket ishkerisinde islep shıǵarılǵan tovar hám xızmetlerge etken qárejetleri menen shet elde islep shıǵarılǵan tovar hám xızmetlerge ishki qárejetler ortasındaǵı, yaǵnıy eksport hám import ortasındaǵı parq. Milliy ónimdi esaplawda milliy esap sistemasınan paydalanıladı. Milliy esaplaw JMO’ hám milliy dáramattı islep shıǵarıw, bólistiriw hám de olardan paydalanıwdı xarakteristikalaytuǵın, bir-biri menen óz-ara baylanıslı bolǵan makroekonomikalıq kórsetkishler sisteması bolıp tabıladı. Bunday esaplar xalıq aralıq statistikada standart sistema retinde 1953-jıldan baslap qollanilip kelinedi. Usı sistema dúnyanıń 100 den zıyat mámleketlerinde, atap aytqanda, Ózbekstanda da keń qollanıladı.
Milliy esaplaw tiykarın jıynama balanslar quraydı. Buǵan dáramat hám qárejetler balansı mısal bolıwı múmkin. Dáramatlar xojalıq birlikleri hám xalıq jalpı dáramatları (mıynet haqı, payda, dáramatlardıń basqa túrleri, amortizaciya) summasın sáwlelendiredi.
Qárejetler tórt gruppadan ibarat boladı : tutınıw, investiciyalar, mámlekettin’ satip aliwi hám sap eksport.
Milliy esaplaw mikroekonomikanıń normadaǵı teń salmaqlı jaǵdayǵa erisiw dárejesin anıqlawǵa járdem beredi.
Miliiy Esaplaw Sistemasi (MES) nin’ ma’nisi. Batıs mámleketleri ekonomikalıq statistikası teoriyası hám ámeliyatında makroekonomikalıq tártipke salıw milliy esaplaw sisteması (MES) keń qollanıladı. Ol ózinde social islep shıǵarıw kórsetkishleriniń óz-ara baylanıslılıǵın ańlatiwshı balans kesteleri kompleksin sáwlelendiredi. Olarda milliy ekonomikanıń rawajlanıw nátiyjelerin sáwlelendiriwshi makroekonomikalıq kórsetkishler esaplanıp ǵana qalmay, nátiyjelerdi sa’wlelendiriwshi processler de analiz etiledi. Sol sebepli de MES processler yamasa aǵımlar statistikası dep da ataladı.
Ekonomikalıq islep shıǵarıw, bólistiriw hám tutınıwdıń finanslıq ma`nisi kórsetkishleri háreketleri retinde sáwlelendirilgen MES ózinde xalıq xojalıǵınıń modelin sáwlelendirip, mánisine kóre úsh ekonomikalıq kriteryanıń, yaǵnıy ekonomikalıq wazıypalar, ekonomikalıq agentler hám ekonomikalıq operaciyalardıń muwapıqlasiwi esaplanadı:
1. Ekonomikalıq wazıypa degende, islep shıǵarıw, bólistiriw, qayta bólistiriw, tutınıw hám jiynawdıń makroekonomikalıq processleri túsiniledi.
2.Ekonomikalıq agentler ekonomikalıq funksiyalardı orınlawshılar esaplanadı (finansliq emes koorporaciyalar, finans mekemeleri, húkimet keńseleri, jeke kommerciyalıq bolmaǵan mekemeleri, úy xojalıǵı hám basqalar ).
3. Ekonomikalıq operatsiyalar járdeminde ekonomikalıq agentler xalıq xojalıǵı processlerine qosıladı. Mısalı, aldı-satti, bir o’nimdi basqasına almastırıw, finanslıq bahalardı almaslaw hám sol sıyaqlılar.
MES te pútkil xalıq xojalıǵı qandayda bir bir kárxananıń úlkenletilgen forması retinde kórip shıǵıladı. Sol sebepli bul jerde buxgalteriyadaǵı sıyaqlı hár bir kórsetkishtin’ óz-ara jazılıw qaǵıydası qollanıladı. Bul qosıp jazıw múmkinshiligın kemeytip, tovarlar, xızmetler hám finanslıq resurslar aǵımların tolıq esapqa alıw imkaniyatın beredi.
MES social islep shıǵarıwdı hám milliy ekonomikanıń basqa kórsetkishlerin ólshew usılı retinde ámelde derlik barlıq bazar ekonomikası mámleketlerinde qollanıladı (Kanada, Shvetsiya, Angliyada 1971-jıldan, Yaponiyada 1978-jıldan ). Házirgi waqıtqa kelip jáhándıń 150 mámleketi hár jılı, sonday-aq, AQSh hám Yaponiya hár úsh ayda MES maǵlıwmatların baspadan shig’aradi. Soni aytip o’tiw kerek, hár bir mámleket ózinin’ milliy esaplar sistemasınan paydalanadı. Biraq jáhán almaslawinin’ rawajlanıwı, xalıq aralıq ekonomikalıq shólkemler iskerligin jáne de keńeyiwi menen mámleketler araliq salıstırıw zárúrligi payda boladı. Usınıń sebebinen, Birlesken Milletler Sho’lkeminin’ statistika komissiyası rawajlanǵan mámleketler tájiriybesin ulıwmalastırıp, 1953-jılda birinshi standart MES ti islep shıqtı hám ol xalıq aralıq ekonomikalıq informaciyalardı ıqshamlastırıw maqsetlerinde paydalanıw ushın usınıs etildi. 1993-jılda onıń keńeytirilgen jańa nusqası maqullandi. Bul nusqada tán alınǵan hám keń tarqalǵan pul teoriyası, ekonomikalıq ósiw, xalıq párawanlıǵı, ekologiya salasındaǵı qánigelerdiń ilimiy islenbeleri esapqa alınǵan. BMSh stilistikasınan paydalanıp, burınǵı SSSR din’ statistika shólkemleri dáslepki ma’rte 1978-jılda JMO’di esaplap shıqtı. Ózbekstanda bul esabat kórsetkishi 1989 -jılda esaplap shıǵılǵan.
MES ne ushın kerek, degen sorawǵa birinshiden, mámleket basqarıwı shólkemlerine qarar qabıl etiw ushın, ekinshiden, isbilermenlerge óz xızmetlerin ámelge asırıw maqsetinde makroekonomikalıq jaǵdaydı bahalaw ushın, úshinshiden, xalıq aralıq ekonomikalıq shólkemlerde baylanıslardı ornatıw hám salıstırıwdı ámelge asırıw ushın zárúr dep juwap beriw múmkin.