Tema: Okean suwlariniń pataslanıw túrleri hám ondaģı tirishilik tásiri. Joba

Eger sheshim kórilmese, keyingi 25 jıl ishinde okeanlardiń pataslaniwi darejesi úsh máretebe asiwi múmkin.

Plastik shiģindilar.

XXI ásir plastik dáwiri. Házirgi waqitta tonna plastik shiģindilar okeanlarģa kirip barmaqta hám olardiń muģdari ósip barmaqda. Júdá úlken kólemdegi "plastik" arallar barliģini kem adam biledi. Búgingi kúnde bes bunday "daqlar" málim - plastik shiģindilar poplaniwi. Olardan ekewi Tinish okeaninda, jáne ekewi Atlantikada hám besewi Hindistanda.

Bunday shiģindilar qáwipli bolip esaplanadi, sebebi oniń kishi bólimleri kóbinese teńiz baliqlarini jutip jiberedi, nátiyjede olardiń barshesi, ádette, nabit boladi.
Rossiyadaģi okeanlardiń pataslaniwini basqariw.
Rossiyada suwdiń pataslaniwi mashqalalari Den sawliqti saqlaw wázirligi, Baliqshiliq wázirligi, Geologiya wázirligi hám Gidrometeorologiya hámqorshaģan ortaliq monitoringi boyinsha mámleket kómiyteti tárepiden nizamli dárejede sheshim qilinadi. Ámeliy mashqalalardi sheshiw ushın 200 institut, laboratoriya hám ilimiy birlespeler qaratildi. Tazalaw obyektlerini jaratiw boyinsha unamli isler alip barilmaqta: sonģi jıllarda 5000 ģa jaqin tazalaw obyektleri paydalaniwģa tapsirildi.
Greenpeace, WWF hám basqa ekologik shólkemler tárepinen úlken isler ámelge asirilmaqda. Misali, WWAda teńiz dástúri bar, oniń maqseti Rossiya teńizleriniń biologik hár túrligini saqlap qaliw bolip esaplanadi. Mámleketimizde bul ayniqsa tuwri, sebebi dunya okeaniniń shamalap besten bir bólimi Rossiya yurisdiksiyasinda.
Hár jıli okeanlarģa jámi 15 milliard tonna pataslantiriwshi zatlar taslanadi. Hám hár birimiz teńizdiń pataslaniwina óz úlesimizdi qosamiz. Plyajda qaldirilģan bir plastik shisha yaki kanalizatsiyadaģi bir tamshi ximiyaliq juwiw zatlari arzimaytuģin zatlarģa uqsaydi. Biraq tap usinday "mayda-shúyde nárselerden" úlken shiģindi arallari payda bolģan. Okeanniń taxaliģi bizlerdiń uliwma májburiyatlarimiz bolip esaplanadi.

Radioaktiv shiģindilar.

Kóp nárse uyrenilmegen hám soniń ushın okeanlardiń radioaktiv shiģindilar menen pataslaniwiniń aqibetlerini aldinnan aytip bolmaydi. Olar bul jerge túrli jollar menen baradi: qáwipli shiģindilar konteynerlerdi taslap jiberiw, yadroliq qurallardi sinaw yaki atom suw asti reaktorlariniń islewi nætiyjesinde. Bizlerge belgili, 1964 jıldan 1986 jılģa deyin Sovet shólkemi Arqa Muz okeaniģa 11000 konteyner radioaktiv shiģindilardi taslaģan.
Alimlardiń esap kitaplarina kóre, búgingi kúnde okeanlarda 1986 jildaģi Chernobil avaryasi nátiyjesinde shiģarilģanidan 30 márte kóp radioaktiv zatlar bar. Sonday-aq, Yaponiyadaģi Fukusima-1 atom elektr stanciyasinda júz bergen iri avaryadan soń júdá úlken muģdardaģi avaryali shiģindilar okeanlarģa tústi.
Simab kibi zat okeanlar ushın júdá qáwipli boliwi múmkin. Hám suw háwizi ushın "teńiz ónimleri" qabil qilģanda insan ushın sonsheli kóp emes. Bizlerge belgili, simab baliq hám mollyuskalardiń toqimalarinda toplanip, onnan toksik organik kóriniske aylanadi.
Sonday etip, Yaponiyadaģi Minamato kórpezi haqqindaģi waqiya júdá ataqli bolip, onda aymaqliq xalqi usi suw ambarlaridan teńiz ónimlerini qabil qiliw arqali úlken záhárlengen. Belgili boliwinda, olar aniq simab penen juqtirilģan, oni jaqin atiraptaģi okeanģa taslap jiberilgen.

Termal pataslaniw.

Teńiz pataslaniwiniń jáne bir túri termal pataslaniw dep ataladi. Buniń sebebi suwdiń tógiliwi bolip, oniń temperaturasi okeandaģi ortasha dárejeden derlik joqari. Isitilatuģin suwdiń tiykarģi derekleri issiliq hám atom elektr stanciyalari esaplanadi.
Okeanlardiń termal pataslaniwi oniń termal hám biologik rejimini buziliwina alip keledi, baliqlardiń uriqlaniwi jamanlasadi, sonday-aq zooplankton joq qilinadi. Sonday qilip, arnawli ótkizilgen izertlewler nátiyjesinde, suwdiń temperaturasi +26 dan +30 dárejegeshe, baliqlardiń ómir protcesleri izertlew qilinģanliģi aniqlandi.

Sol sebepli mámleketler ara hám teritoriyaliq dárejede okeanlardi qorģaw ushın bir qatar kóp tárepleme shártnamalar qabil qilinģan. Olar kóplep tádbirlerdi, sonday-aq, okeanlardiń pataslaniwi sheshiwdi óz ishine aladi. Tiykarinan, bular:
- okeanģa ziyanli, záhárli zatlardiń shiģiwini sheklew,
- kemeler hám tankerlerde júzege keliwi múmkin bolģan avaryaladiń aldini awliģa qaratilģan shara ilajlar,
- jer asti bayliqlarini ózlestiriwde qatnasatuģin ósimliklerdiń pataslaniwini kemeytiriw,
- ayriqsha jaģdaylarda hám tezlik ayriqsha jaģdaylardi joq etiwge qaratilģan shara tádbirler,
- okeanģa záhárli zatlardi ruxsatsiz shiģarģanliq ushın sankciyalar hám járiymalar kúsheytiriw,
- xaliqtiń aqilana hám ekologik jaqtan aqilana minez-qulqini quramallastiriw boyinsha izertlew jumislar sharalari hám basqalar.

Juwmaq.
Sonday etip, okeanlardiń pataslaniwi bizdiń ásirimizdiń eń kerekli ekologik mashqalasi ekenligi shubhasizdir. Biz buģan qarsi guresiwimiz kerek. Búgingi kúnde okeanniń kóplep qáwipli pataslantiriwshi zatlari bar: neft, neft ónimleri, túrli ximiyaliq zatlar, pesticidler, awir metallar hám radioaktiv shiģindilar, kanalizatciya, plastmassa hám soģan uqsas nárseler. Usi ótkir maahqalalardi sheshiw ushin dunya jámiyetiniń bárshe kúshlerini birlestiriw, sonday-aq qorshaģan ortaliqti qorģaw tarawinda qabil qilinģan standartlar hám ámeldegi qaģiydalardi ámelge asiriw talap etiledi.

Okeanniń global ekologik mashqalalarini sheshiw ushın hámme ne qila aladi?

Okeanlar pataslaniwiniń aldini aliw boyinsha isler júdá úlken hám quramali. Bul sistemali ráwishte tek ģana pásten joqariģa emes, bálki joqaridan pástke deyin - nizamshiliq usinislari arqali ámelge asiriwi kerek. WWFniń offshor dástúri tek usi maqsette islep shiģilģan. Byudjet milliy teńiz parkleri jaratiliwi qollap quwatlaydi hám ayriqsha qorģaytuģin tabiyiy teritoriyalar ajiratiw miyzanlari islep shiģildi, turaqli baliq awlawdi rawajlantiradi, insan iskerligine jetkizetuģin ziyandi sipatlawshi izertlewler alip baradi. Usi is ilim pánge bolģan aniq muxabbat sebepli emes, bálki ruxsat beriw yaki sheklew huqiqina iye bolģan siyatatshilar menen bellesiwli soylesiw ushın ámelge asiriladi. WWF nizam shiģariwshi orgonlar menen unamli sheriklik qiladi, biraq sol menen birge ámeliy sharalardi kóredi: kópshilok neft tógiliwinen ziyan kórgen quslardi qutqariw fondiniń háreketini esleydi.
Biraq, bárshe nizamshiliq usinislari okeanlarģa baylanisli baliq, haywanlar hám quslardiń ómirini saqlap qala almaydi. Bul jerde birinshi náwbette insan usinisi kerek. WWF tabiyatti saqlawģa járdem beredi, biraq diyallardiń ózi járdemge mútaj. Ol tiykarinan xususiy qayir sahawatlarda bar hám siz WWF akciyalarinda qatnasiwģa waqińiz bolmasa da, siz fondni pulliq jaqtan qollap quwatlawińiz múmkin. Qollap quwatlawlardiń qolayliģi ushın shaxslar ushın tabiyat doslari klublariniń pútkil sistemasi hám izertlewler ushın sheriklik dástúrleri islep shiģilģan - siz ózińiz ushın eń kerekli kórinetuģin dástúrdi tańlawiniz múmkin. Hátteki eń kishi úlesi da global ekologik mashqalalarini sheshiwde áhmiyetli járdem bolip esaplanadi.
Paydalanilģan ádebiyatlar
1. A. Ergashev, T. Ergashev. «Ekologiya, biosfera va tabiyatni muhafaza
qilish» Tashkent 2005
2. Qadirov E.V ha’m basqalar, «Ta’biyiy muhitni muhafazalashning
geoekologik asoslari» Tashkent 1999
3. X.T. Tursunov. «Ekologiya asoslari ha’m ta’biyatni muhafaza qilish»
Tashkent 1997
4. Baxiev.A ha’m t.b. «Ta’biyatti qorg’aw» No’kis 1996
5. Baxiev.A ha’m t.b «Da’wirimizdin’ ekologiyaliq mashqalalari» 2001
Internet saytlar:
1. www. Ziyonet.uz
2. www. Google.uz
3. www. Yandex.uz
4. www. Refarat.uz