Tema: Okean suwlariniń pataslanıw túrleri hám ondaģı tirishilik tásiri. Joba

Tema: Okean suwlariniń pataslanıw túrleri hám ondaģı tirishilik tásiri.


Joba:

1.Okean - planetamizdiń suw qabiģi

2.Okeanlardiń pataslaniwi XXI ásirdiń eń qawipli ekologiyaliq mashqalasi

3.Okeanlar pataslaniwiniń sebepleri.

4.Okeanlar pataslaniwiniń túrleri hám tiykarģi derekleri.
5. Okeanniń global ekologik mashqalalarini sheshiw


Okean - planetamizdiń suw qabiģi

Okeanlardıń pataslaniw mashqalalari búgingi kúnde eñ áhmiyetli hám qáwipli mashqalalardan biri esaplanadı. Zamanagoy shariyatda bunı sheshiw múmkinbe?

Okean, belgili, planetamizdaģı bárshe ómirdiń baslaniwi, tiykarshisi esaplanadi. Biraq, oniń ishinde bizlerdiń geologik tariyximizdaģi birinshi tiri organizmler payda bolģan. Okeanlar planeta júzesiniń 70 % tini iyeleydi. Bunnan tisqari, ol bárshe suwdiń 95 % tin óz ishine aladi. Sol sebepli okeanlardiń pataslaniwı planetamizdiń geografik jaqtan júdà qáwipli. Búgingi kúnde bul mashqalalar jánede keskinlesip barmaqta.
Okean jerdiń jalģiz hàm tabiyiy suw háwizi bolip esaplanadi. Usi atamaniń ózi latin (yaki yunansha ) tamirlarina iye: "okean". Okeanlardiń uliwma maydani 361 million kvadrat kilometrdi payda etedi, bul biziń planetamizdiń pútkil jùzesiniń 71% tini payda etedi. Uliwma alģanda, ol suw massalaridan ibarat - salistirmali úlken kólemdegi suw, olardiń hár biri óziniń fizik-ximiyaliq qásiyetleri menen ajiralip turadi.

Okanlardiń dúziliwinde tòmendegilerdi ajiratiw múmkin:
- okeanlar (Xaliq araliq gidrografik shólkemlerdiń maģliwmatina kóre olardiń sani 5 ew bolip esaplanadi: 2000 jildan beri ajiralip shiqqan Tinish okeani, Atlantika, Hindistan, Artika hám Qubla);
- teńizler ( qabil qilinģan kórinisine kóre ishki, arallar, materikler araliq hám marginal bar),
- boranlar.

Okeanlardiń pataslaniwi XXI ásirdiń eń qawipli ekologiyaliq mashqalasi.

Hár kúni túrli ximiyaliq zatlar topiraq hám sirt suwlarina kiredi. Bul pútkil planetamizda isleytuģin mińlap sanaat karxanalariniń iskerligi nátiyjesi bolip esaplanadi. Bular neft ónimleri, benzin, pesticidler, nitratlar, simab hám basqa zárerli aralaspalar. Olardiń barshesi, qaģiyda boyinsha, okeanģa túsedi. Ol jerde bul zatlar toplanip, júdá kóp muģdarda toplanadi.

Okeanniń pataslaniwi bul suw zonasinda antropogen kelip shiģatuģin zárerli zatlardi aliw menen baylanisli bolģan protses. Sol sebepli teńiz suwlariniń sıpati jamanlaspaqta, sonday-aq, okeanniń barshe xalqina úlken zàrer jetkizbekte.
Bizlerge belgili, hár jili tek tabiyiy protsesler nátiyjesinde teńizge 25 million tonna temir, 350 miń tonna cink hám mis, 180 miń tonna qorģasin teńizlerge kirip baradi. Bulardiń bárshesi, bir gezlerde antropogen tásir menen kúsheyedi.
Búgingi kúnde eń qáwipli okean pataslandiriwshi zati neft bolip esaplanadi. Ol hár jılı 5 millionnan 10 million tonnaģa deyin planetamizdiń teńiz suwlarina quyiladi. Jasalma joldas texnologiyasıń házirgi dárejesi sebepli qaģiyda buzarlardi esaplaw hám jazalaw múmkin. Biraq, zamanagoy ekologik basqariwda okeanlardiń pataslaniwi diyerli eń qawipli mashqala bolip barmaqta. Oni sheshiw ushın pútkil dunya jámiyeti kúshleriniń birlesiwi talap etiledi.
Okeanlar pataslaniwiniń sebepleri.
Nege okean pataslanģan? Usi ayanishlı protceslerdiń sebepleri nede? Olar birinshi náwbette qorshaģan ortaliqti basqariw tarawinda adamlardiń aqilsiz hám bazida hátteki unamsiz hújimli háreketleri de jatadı. Adamlar tabiyattaģi unamsiz háreketleriniń múmkin bolģan aqibetlerini túsinbeydiler (yaki túsiniwdi qálemeydiler).
Búgingi kúnge kelip, okeanlardiń pataslaniwi 3 tiykarģi usılda sadir boliwi málim:
- darya sistemasiniń aģiwi nátiyjesinde ( raf zonalari eń pataslanģan, sinday-aq iri daryalar awzina jaqin jaylar),
- jawingershilik arqalı (birinshi náwbette qorģasin hám simab okeanģa túsedi),
- tuwridan-tuwri okeanlarda adamniń tiykarsiz ekonomikaliq iskerligi sebepli.
Alimlar pataslaniwdiń tiykarģi jónelisi daryalar aģimi ekenligini aniqladilar (pataslantiriwshi zatlardiń 65 %tine deyin okeanlarģa daryalar arqali kiredi). Shamalap 25% jawingershilikke, jáne 10%- aqaba suwlarģa, 1% kemrek teńiz kemeleri shiģindilarina tuwri keledi. Sol sebeplerge kóre okeanlardiń pataslaniwi sadır boladi. Usi keltirilgen fotosuwretler usi eń qáwipli mashqalalardiń aniqliģini kórsetip turadi.



Okeanlar pataslaniwiniń túrleri hám tiykarģi derekleri.
Qorshaģan ortaliq alimlari okean pataslaniwiniń bir neshe túrini aniqlaydi. Bul:
- fizikalıq
- biologik (bakteriyalar hám túrli mikroorganizmler menen pataslaniwi),
- ximiyalıq (ximiyalıq hám awır metallardiń pataslaniwı),
- may,
- ıssıliq (IES hám AES shiģaratuģin ısıtılatuģin suwlar menen pataslaniwı),
- radioaktiv,
- transport (teńiz transporti menen pataslaniwı- trakerler hám kemeler, sonday-aq suw asti kemeleri),
- kamunal.
Tabiyiy (misali, qum, lay yaki mineral duzlar) hám antropogen kelip shiģiwi múmkin bolģan okeanlardiń túrli pataslaniw derekleri da bar. Ekinshi orinda eń qáwipliler tømendegiler:
- neft hám neft ónimleri;
- kanalizaciya;
- ximiyaliq zatlar;
- awir metallar;
- radioaktiv shiģindilar;
- plastik shiģindilar;
- simap.

May hám neft ónimleri

Búgingi kúnde eń qáwipli hám keń tarqalģanni bul okeanniń neft penen pataslaniwi. Hàr jılı oģan 10 million tonnaģa deyin neft shiģariladi. 2 millonģa jaqin daryalar aģimi arqali okeanģa aģip otilgen.
Eń ůlken nefttiń tógiliwi 1967 jılda Ullı Britaniya qirģaqlarinda jùz bergen. Torrey Canyon tankeriniń qulawi nàtiyjesinde 100 mıñ tonnadan artiq neft teńizge tógilgen.

Okeandaģi neft qudiqlarini buriģlaw yaki paydalaniw waqtinda neft teńizge kiredi ( jılına 100 mıń tonnaģa deyin). Teńiz suwinda bir márte, ol suw massasiniń joqari qatlaminda bir neshe santimetr qalińliqtaģi "may togiliwi" dep ataladi. Tiyjarinan onda júdá kóp sanli tiri organizmler jasawi málim.
Qáwiplisi sonda, Atlantika okeaniniń shamalap 2-4% ti har dayim neft ónimleri filmlerinde qaplanģan. Olar sonday-aq qáwipli esaplanadi, sebebi olarda awir metallar hám pesticidler toplanip, olar qosimsha ráwishte okean suwlarini záhárleydi.
Okeanlardiń neft hám neft ónimleri menen pataslaniwi óte uzamsiz aqibetlerge alip keledi, tiykarinan:
- suw massalari qatlamlari ortasinda energiya hám ıssıliq ótkiziliwini buziw,
- teńiz suwi albedosi kemeyip,
- kóplep teńiz ómiriniń ólimi,
- tiri organizmlerdin deneleri hám toqimalarinda potologik ózgerisler.

Okeanlar...

Planetamiz júzesiniń 70% ten artiģi suw menen qaplanģan. Okeandaģi suw kólemi júdá úlken - 1370 million kub kilometr. Okeanlar dásturiw ráwishte materikler tárepinen Artik, Hindistan, Tinish okean hám Atlantikaģa bólingen. Okean planetada klimatti quramallastiradi: aģimlar olar menen birge suwiq yaki ıssıliq alip keledi hám okeanlar júzinen puwlanip ketetin suw bulitlarin payda etedi. Eger biz uliwma insaniyat haqqinda sóyleytin bolsaq, onda qirģaqlarda 100 millionnan artiq adam jasaydi, olardiń ómiri qandaydir tárizde teńiz beben baylanisli. Biraq, bul hár birimiz hátte teńizdi hesh qashan kórmegenler haqqinda da aytiw múmkin. Shininda da, usi úlken "hawa rayi fabrikasi"da jawin orayliq teritoryalarda jawadi, bul jerde hámme baliqlardiń derlik 90% ti qazip alinadi, kóbinshe neft okean túbinen tartip alinadi hám júkler teńizler boylap háreketlenedi.
Eger insaniyat bir sebepke kóre okean resurislarinan paydalaniw imkaniyatin joģaltqanda ekonomika toqtap qalar hám dunya biytártiplikke túsip keter edi. Biraq, bunday intensiv hám kóbinese itibarsiz paydalaniwi sebepli, okeanlar endi ulken qáwip astinda qalmatqa.
Shiģindi suwlari
Okeanlardi aqaba suwlar menen pataslaniwi, itimal, ekinshi ziyanli esaplanadi. Ximiyaliq hám metolurgiya karxanalari, toximashiliq hám túrli fabrikalari, sonday-aq awil xojaliģi kompleksleriniń shiģindilari eń qáwipli bolip esaplanadi. Dáslep, olar daryalarģa basqa suw háwizlerine birlesedi hám kiyinsheli okeanlarģa bul yaki basqa jol menen tusedi.
Usi ótkir máseleni sheshiwde eki úlken qala- Los-Anjelas hám Marselden qániygelikler har dayim qatnaspaqta. Jasalma joldas gúzetiwleri hám suw asti izertlewlerinen paydalanip alimlar taslanģan aqaba suwlar kólemini, sonday-aq, olardiń okeandaģi háreketin gúzetpekte.
Túrli jollar menen usi suw háwizine kiretuģin ximiyaliq zatlar ekosistemalarģa júdá unamsiz tásir etedi. Okeanlardiń pesticidler menen pataslaniwi, tiykarinan, aldrin, endrin hám dieldrin ayniqsa qáwipli bolip esaplanadi. Usi ximiyaliq zatlar tiri organizimlerdiń toqimalarinda toplaniw qábiletine iye, biraq házirge deyin olardiń qanday tásir etiwin heshkim aniq ayta almaydi.
Pesticidler menen bir qatarda kemalerdiń reńin bitaw ushin isletiletuģin tributiltin xloridi okeanniń organik álemine júdá unamsiz tásir etedi.

Okanniń paraslaniwi - qorshaģan ortaliq mashqalasi №1
Sivilizaciyaniń rawajlaniwi okeanlardiń pataslaniwina alip keldi. Jaģdaylar XX ásirdiń ortalarinda jamanlasa basladi, bul ximiyaliq hám neftti qayta islew sanaattiń rawajlaniwi menen baylanisli edi. Búgingi kúnde pataslaniwdiń bir neshe túrlerin ajiratiw múmkin:
Fizikaliq.Shiģindi hám ayniqsa plastik, diyerli shiģip ketpeytuģin zat, okeanlar ekologiyasi ushın júdá úlken mashqala bolip esaplanadi. Millionlap tonna plastik shiģindilar okeanlar boylap shógip ketedi hám qániygelerdiń pikirine kóre, bul shiģindilardiń 80% ti qurģaqliqtan okeanģa túsedi hám qalģan 20 %ti kemelerdi taslap jibergen yaki juwilģan. Shiģindi 250 den artiq teńiz haywanlari hám quslarģa ziyan jetkizedi hám suwģa ziyanli zatlardi shiģaradi.
Okeanģa túsken shiģindi eń ras júziwshi materiklerdi payda qiladi, olardiń eń ataqlilari- Hatto ISS- dan da kóriw múmkin bolģan Tinish okeanidaģi shiģindi. Bul Arqa Tinish okeanidaģi ulken shiģindi toplani. Sport maydani, eń optimislik esap sanaqlarģa kóre , keminde 700 mıń kvadrat kilomertdi payda etedi. Usi jerge eki Germaniyani jaylastiriw múmkin edi.
Okeanlardiń pataslaniwinin tiykarģi derekleri neft hám neft ónimleri, shiģindi suwlar, ximiyaliq zatlar, awir metallar, radioaktiv shiģindilar, simab hám plasmasalar bolip esaplanadi. Qaysi túrdegi pataslaniw eń qáwipli ekenligin aytiw qiyin - olardiń bárshesi málim dárejede yaki basqa dárejede planetamiz ekesistemasina, sonday-aq adamlarģa tásir qiladi. Misali, toksinler tijarat baliqlariniń toqimalarinda toplanip, olardi jutiwģa jaramsiz halda keltiredi. Sonday qilip, Adriatik teńizlerdegi orkinoslarda júdá joqari simab muģdari hám qorģasin múģdari kóbinese arqa teńizdegi baliqlarda kóbiyedi. Toksinlerdi óz ishine alģan teńiz ónimleri menen záhárleniw ólimge alip keliwi múmkin: Minamata keselligi, quraminda simab muģdari joqari bolģan teńiz ónimleri menen záhárleniw aqibetinde keminde 70 kisi ómirden kóz jumdı.
Organik shiģindilar hám tóginlerdiń tógiliwi natiyjesinde qırģaq suwlariniń gullewi olardı baliq awlawģa jaraqsiz halatqa keltiredi, sebebi guller suwda baliq nabit boladi. Bul tek teńiz jaģimli taģamlarin buzadi, bálkim 100 mıńlap adamlardiń miynetinda joģaltadi. Usi halatlada jánnet pliyajlarin shiģindixanalarģa aylandiriw máseleniń sheshimi bolmastay túyiledi.

Awir metallar

Ekoliklar okeanlardiń awir metallar menen pataslaniwidan júdá qáweterde. Tiykarinan, bul teńiz suwlarindaģi úlesi jaqinda ósip bariwi menen baylanislı.
Qorģasin, kadmiy, mis, nikel, miyshak, xrom hàm qalayi kibi awir metallar eń qáwiplidir. Sonday etip, házirde hár jılı 650 mıń tonnaģa deyin qorģasin Dunya okeanina kiredi. Planetamizdaģi teńiz suwlarinda qalayi muģdari aytilģan normalardan da ùsh maretebe joqari.

Sheshiw jollari: dunya júzinde.

Bulardiń hámmesi táshwish oyatiwi múmkin emes, soniń ushın kóplep mámleketler jaģdaydi tuwrilawģa yaki hesh bolmaģanda insan iskerligi okeanlarģa jetkizetuģin ziyandi minimallastiriwģa háreket etpekte.
Misali, Fransiyada zavodlar hám zavodlar ushın suw aliw hám shiģariw punktleriniń jaylasiwin þártipke saliwshi nizam qabıl etildi, vertoliyot hár dayim teńiz qirģaqlarin qoriqlaydi, olardiń wáziypasi tanker shiģindilardi baqlawdan ibarat. Shvedciyada jasalma tógiw mashqalasina joqari texnologiyali hám unamli sheshim tabildi - hár bir tankerdiń imkaniyatlari arnawli izotoplar menen belgilenedi, soniń ushın nefttiń tógiliwini izertlew qiliwshi alimlar hár dayim qaysi kemeden shiqqani aniqlawlari múmkin.
Birlesken Milletler Shólkemi usinisi menen Dunya okeaniniń resurslaridan paydalaniwdi, neft qazip aliwdi hám basqalardi tártipke saliwshi kóplep kerekli xaliq araliq shártnamalar imzalandi. Bálki 1982 jılda kóplegen mámleketler tárepinen imzalanģan BMTniń teńiz huqiqi tuwrisindaģi konvenciyasi úlken alģisqa erisken. Sonday-aq, túrli dunya ham teritoryaliq konvenciyalar bar: 1972 jıldaģi shiģindilardi hám basqa máteriyallardi tógiw arqali teńiz pataslaniwiniń aldini aliw tuwrisindaģi konvenciya, 1971 hám 1974 jıldaģi nefttiń pataslaniwina jetkizgen ziyandi qaplaw ushın xaliq araliq buydjet dúziw tuwrisindaģi xaliq araliq konvenciya, xaliq araliq ziyan jetkizgenlik ushın juwapkerlik hám kompensaciya tuwrisindaģi xaliq araliq konvenciya. 1996 jıldan baslap qáwipli hám ziyanli zatlardi teńiz arqali tasiw hám basqalar.