Тема: мухандимтлик графикаси фанини ўҚитишда янги педагогик технологиялардан фойдаланиб ўҚитишнинг аҳамияти

I.BOB Yangi pedagogik texnologiya tushunchasi, uni yuzaga kelishi va ularni darslarda foydalanish
1.1.Yangi pedagogik texnologiya tushunchasi, uni yuzaga kelishi va qo`’llanilishi
o`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`gshrisida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`grisida”gi konunlari asosida mamlakatimizdagi ta`lim muassasalarida ta`lim-tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash ishlari tobora avj olmokda. Jumladan ta`lim-tarbiya usullarini takomillashtirish, yangilarini izlab topish va ulardan samarali foydalanish masalalariga katta e`tibor karatilmokda. xozirgi kunda ta`lim-tarbiya jarayonida metodika iborasi bilan birga pedagogik texnologiya iborasi xam keng ko`llanilmokda. Albtta bu ibora (atama) larning o`xshash va farkli tomonlari mavjud. Ularning umumiy o`xshashalik tomoni shundaki, xar ikkala atama xam ta`lim-tarbiya berish ishlarini amalga oshirish jarayonini ifodalaydi. Shu bilan birga metodika deganda o`kuv jarayonini tashkil etish va o`tkazish bo`yicha tavsiyalar yigindisi tushunilsa, pedagogik texnologiyaga o`kituvchining kasbiy faoliyatini yangilovchi va ta`limda yakuniy natijani kafolatlaydigan tadbiralar yigindisi, majmuasi sifatida karalmokda. Bundan ko`rinadiki, pedagogik texnololgiyaga metodikaning yangi, o`rgatuvchi bilan o`rganuvchining o`zaro birgalikdagi faoliyatiga asoslanagan sohasi sifatida qarash mumkin.
Umuman olganda “texnologiya” so`zi ishlab chiqarish va texnika taraqqiyoti bilan bogliq xolda fanda 1870 yillarda qo`llanila boshlanagan. “Texnologiya” – yunoncha so`z bo`lib, “techne” – mahorat, sa`anoat hamda “logos” – tushuncha, ta`limot so`zlarining birikmasidan hosil bo`lgan. “Texnologiya” atamasi dastlab ishlab chiqarish sohasida qo`llanilgan bo`lib, unga materiallarga, yarim tayyor maxsulotlarga ishlov berish, ularning tarkibini, xususiyatlarini, ko`rinishini, tayyorlanishini, qo`llanish sohasini o`zgartirish yo`llari haqidagi fan sifatida qaralgan.
Ta`lim sohasidagi ishlarni texnologiyalashtirish goyasi esa dastlab o`tgan asrning boshlarida AQSh va Garbiy evropada yuzaga kelgan bo`lib, bunga o`sha paytlardagi ta`lim tizimini isloh qilish, ta`lim samaradorligini va shaxsning ijtimoiy faolligini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish bo`yicha olib borilgan harakatlar sabab bo`lgan. Bu goya 30-yillarda ta`lim jarayoniga texnika vositalarini olib kirish bilan “ta`lim texnikasi” yoki “ pedagogik texnika” atamasi bilan izohlanagan hamda “o`quv mashgulotlarini aniq va samarali tashkil etishga ko`maklashuvchi usul va vositalar yigindisi” tarzida talqin qilingan. Bunda ta`lim jarayoniga o`quv va laboratoriya jihozlarini olib kirish hamda ulardan unumli foydalanish, o`quv materialining mazmunini ko`rsatmali qurollar yordamida tushuntirish kabi usullarni qo`llash ta`lim samaradorligini oshiradigan asosiy omillar deb xisoblanagan.
50-yillarga kelib esa ta`lim jarayonida texnik vositalarni qo`llashga yanada e`tibor kuchaydi, bunda texnik vositalarni qo`llash orqali ta`lim oluvchilarga ko`proq axborotlarni etkazishga, o`qitish ishlarini individuallashtirishga ahamiyat berildi. Natijada “ta`lim texnologiyasi”ning tashkiliy tomonlari va yo`nalishlari ma`lum darajada asoslandi, o`quv jarayonini “texnologiyalashtirish” ishlariga ayrim aniqliklar kiritildi.
60-yillarning boshida dasturlangan ta`limni yuzaga kelishi yoki ta`limni dasturlash asosida o`quv jarayonini tashkil etish sohasidagi ishlarning amalga oshirilishi “texnologiya” tushunchasining mohiyatini kengaytirdi.
Shunday qilib, 1970 yilgacha pedagogik texnologiyaga o`quv jarayonini texnik vositalar bilan amalga oshirish deb qarab kelindi. 1970 yilda yapon olimi T.Sakamoto: “O`qitish texnologiyasi – o`qitishning maxbulligini ta`minlovchi yo`l-yo`riqlar tizimi bilan bogliq bilimlar sohasi”, - deb ta`rifladi. Bu haqda rus tadqiqotchilaridan N.F.Talizina: “Pedagogik texologiyaning mohiyati – belgilanagan o`quv maxsadiga erishishning oxilona usullarini aniqlashdan iborat”; I.Ya.Lerner: “Pedagogik texnologiya – o`quvchilar xarakatlarida aks etgan o`qitish natijalari orqali ishonchli, anglab olinadigan va aniqlanadigan maxsadni ifodalashni taxozo etadi”; V.P.Bespal`ko esa “Pedagogik texnologiya – o`qituvchi maxoratiga bogliq bo`lmagan xolda pedagogik muvaffakiyatni kafolatlay oladigan o`quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyixasidir” , - degan fikrlarni bildirganlar. Bunday misollar ko`p. Ulardan yana ayrimlarini keltiramiz. Jumladan, pedagogik texnologiyaning moxiyati xaqida I.P.Pidkasistiy: “Avvaldan berilgan tavsifga ko`ra asoslangan didaktik jarayonlarning joylashtirilishi bo`yicha ishlab chiqilgan maxbul tizim va tamoyillar moxiyatini belgilovchi ilmiy tadqiqot va didaktikaning muayyan yo`nalishi”; V.A.Selastyonin: “Pedagogik xarakat muvaffakiyatini kafolatlash maxsadida ishlab chiqilgan qat`iy ilmiy loyixa”; B.T.Lixachyov: “O`qitish (ta`lim) jarayonining shakl, metod, usul, yo`l hamda tarbiyaviy vositalarining maxsus yig`indisi va joylashuvini belgilab beruvchi psixologik tartiblar majmui, tashkiliy-uslubiy vositalari”; M.V.Klarin: “Pedagogik maxsadlarga erishish yo`lida foydalaniladigan barcha shaxsiy, uskunali va metodologik vositalarning tizimli yigindisi va ularning amal qilish tartibi”; A.Kushnir: “Muayyan vaziyatlarda pedagogik masalalarni echishning optimal usuli”; V.V.Yudin: “Aniq natijani qo`lga kiritishga yo`naltirilgan aniq faoliyat”; I.P.Volkov: “Kutilayotgan natijaga erishish jarayonining tavsifi” kabi fikrlarni bildirganlar. Xalkaro YuNeSKO tashkiloti tomonidan esa pedagogik texnologiya tushunchasiga kuyidagicha ta`rif berilgan: “Ta`lim shakllarini takomillashtirish vazifasini ko`zlagan o`qitish va boshqalarni o`zlashtirishning barcha jarayonlarini texnika va inson omillarida, ularning birgalikdagi xarakatlari vositasida yaratish, tatbiq etish va aniqlashning izchil metodi”.
Mustaqillik yillarida respublikamizda ta`lim sohasida katta o`zgarishlar yuz berdi. Jumladan, “Ta`lim to`grisida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`grisida”gi qonunlar asosida Davlat ta`lim standartlari, tayanch o`quv dasturlari, ko`plab darslik va boshqa qo`llanmalar yaratildi hamda yaratilmoqda. Respublikamizdagi bir qator tadqiqotchi-pedagog olimlar tomonidan o`quv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni olib kirish masalalari ham atroflicha o`rganib kelinmoqda. Xususan, pedagogik texnologiyalarning moxiyatini respublikamizdagi pedagog-olimlardan B.L.Farberman: “Ta`lim jarayoniga nisbatan o`ziga xos yondashuv; ijtimoiy-muxandislik tafakkurining pedagogik ifodasi, texnokratik ongning pedagogikaga ko`chirilgan tasviri, ta`lim jarayonining muayyan standarti”; N.Saidaxmedov: “O`qituvchining o`qitish (tarbiya) vositalari yordamida o`quvchilarga muayyan sharoit va izchillikda ta`sir ko`rsatish hamda mazkur faoliyatning maxsuli sifatida ularda oldindan belgilangan sifatlarni shakllantirish jarayoni”; U.N.Nishonaliev: “Didaktik maxsad, talab etilgan o`zlashtirish darajasiga erishish, ta`lim jarayonini avvaldan loyixalashtirish” – deb ifodalashga xarakat qilganlar.
Yukoridagilardan ko`rinadiki, turli tadqiqotchilar tomonidan pedagogik texnologiya tushunchasi turlicha ta`riflangan bo`lsa ham ularning pirovard ma`nosi bitta, ya`ni bugungi kunda pedagogik texnologiya tushunchasi o`quvchi(o`rganuvchi)larga ta`lim berish, ularni tarbiyalashda qo`llaniladigan, ta`lim jarayonida ularning bilish faoliyatini faollashtiradigan usul va vositalar majmui hamda ularni amalga oshirish tartibini belgilovchi tizim sifatida namoyon bo`lmoqda. Yana ham soddaroq kilib aytadigan bo`lsak, yangi pedagogik texnologiya qanday qilib, qanday usullar bilan o`qitilsa natija yaxshi bo`ladi, degan savolga javob beradi. Yangi pedagogik texnolgiyalarning asosida o`qituvchining o`quvchilar bilan o`zaro hamkorligi va harakati yotadi. Sinf (gurux)da psixologik birlik vaziyatini yaratish, har bir o`quvchi (o`rganuvchi)ning o`z shaxsini, o`z imkoniyatlarini namoyon etishini ta`minlash, ular bilan muloxot qilishning o`ziga xos yondashuv yo`llarini topish, ularning tashabbuskorligini boshqarish o`qituvchining kasbiy mahoratiga bogliq. O`qituvchi har bir o`quvchining qalbiga etib borishi uchun o`zining didaktik usullarini, tashkiliy shakllarini to`gri yo`lga sola olishi kerak. Natijada darsda o`quvchilarning faoliyatini faollashtirishga nafaxat o`qituvchi, balki o`quvchilaring o`zlari ham xissa qo`sha oladilar. Bunda avval a`lochi o`quvchilar, keyin boshqa o`quvchilar o`qituvchining topshirikini qanday bajarganliklarini aytib, qolgan o`quvchilarni ham faollikka undaydilar. Pedagogik texnologiyaning boshqaruvchanligi shundan iboratki, bunda ta`lim jarayonini rejalashtirish bilan birga uni tashxis qilish, natijalarni taxlil qilish va ularga tuzatish kiritish imkoniyatlari mavjud. Bunda ta`limdan kutilgan natijaga erishiladi, bu esa pedagogik texnologiyaning samaradorligi demakdir.
Shuni aloxida qayd etish kerakki, keyingi paytda respublikamizda ta`lim jarayoniga pedagogik texnologiyalarni joriy etish bo`yicha jiddiy ilmiy-pedagogik tadqiqotlar olib borilmoqda. Natijada bu sohada bir qator nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari yoqlandi, monografiya va boshqa qo`llanmalar yuzaga keldi. Bularga, jumladan, O.Rozikov va bosh. “Ta`lim texnologiyasi” (-T., “O`kituvchi”, 1999), M.Ochilovning “Yangi pedagogik texnologiyalar” (-karshi, “Nasaf”, 2000), J.Tolipova va A.Gofurovning “Biologiya ta`limi texnologiyalari” (-T., “O`kituvchi”, 2002), N.Saidaxmedovning “Yangi pedagogik texnologiyalar (nazariya va amaliyot. –T., “Moliya”, 2003), J.Yo`ldoshev va S.Usmonovning “Pedagogik texnologiya asoslari” (-T., “O`qituvchi”, 2004), O`.Tolipov va M.Usmonboevaning “Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari” (-T., “Fan”, 2006) kabi qo`llanmalari; O`.Tolipov va M.Usmonboevaning “Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot” nomli monografiyasi (-T., “Fan”, 2005) va boshqa shu kabi adabiyotlarni kiritish mumkin.
Mazkur soxada amalga oshirilayotgan ayrim ishlar respublikamizdagi ko`pgina ta`lim muassasalarida o`tkazib kelinayotgan anjumanlarda xam muxokama etilib, pedagogik texnologiyalardan foydalanishning nazariy va amaliy masalalariga e`tibor karatilmokda. Shuningdek, respublikamizda faoliyat ko`rsatayotgan jurnal va gazetalarda ham bu sohada olib borilayotgan ishlar keng yoritib kelinmoqda.
Pedagogik texnologiyalardan foydalanish bo`yicha respublikamizda bir qator ijobiy ishlar amalga oshirilgan, muayyan tajribalar to`planagan bo`lsa-da, bu sohada ayrim muammolar ham mavjud. Eng avvalo shuni ta`kidalash zarurki, pedagogik texnologiya tushunchasi va undan foydalanish goyasi hali barcha ta`lim beruvchilarning ma`naviy mulkiga aylanib ulgurgani yo`q. Shundan kelib chiqib, xususiy fanlarni o`qitish ishlari jarayonida pedagogik texnologiyalardan sust foydalanilmoqda, pedagogik texnologiyalardan foydalanish bo`yicha to`plangan umumiy tajribalar xususiy fanlarni o`qitish jarayoninga sekinlik bilan joriy etilmoqda. Tarbiya texnologiyalarini ishlab chiqish ishlari ham juda sekinlik bilan bormoqda.
Hozirgi ta`lim jarayonida kom`yuter texnikasidan foydalanib, darslarda slaydlar, virtual ma`ruzalar, mul`timedialar namoyish etilmoqda. Bu esa o`z navbatida bunday ekran qo`llanmalarini yaratishga va ulardan foydalanishga nisbatan qo`yiladigan uslubiy, tashkiliy, sanitariya-gigiena qoidalarini, talablarini ishlab chiqishni hamda amalga joriy etishni talab qilmoqda. Bundan tashqari xozir o`qitish ishlarida “Zamonaviy texnologiya”, “Yangi pedagogik texnologiya”, “Pedagogik texnologiya”, “O`qitish texnologiyasi”, “Ta`lim texnologiyasi”, “Noan`anaviy usul” kabi atamalar keng qo`llanilmoqda. Xususiy xollarda bu atamalar o`ziga xos ayrim ma`nolarni bildiradi. Masalan, “Pedagogik texnologiya” – umumiy nomni bildirsa, “Ta`lim texnologiyasi” – uning ilmiy yo`nalishini, “O`qitish texnologiyasi” esa amaliy yo`nalishini ifodalaydi. qolganlari esa xosilaviy atamalardir. Mazkur atamalarni umumlashtirib, ta`lim (o`qitish) ning faol (yoki faollashtirilgan) usullari deb aytish mumkin. Chunki mazkur atama va nomlar qanday aytilishidan qat`iy nazar, ularning zamirida o`quvchilarga bilim berish, ularni tarbiyalash ishlarini faollashtirish masalasi yotadi.
O`ylaymizki, mazkur muammolarni ijobiy hal qilish ta`lim-tarbiya ishlarining kelgusidagi samaradorligini oshirishga, demakki, barkamol avlod va etuk mutaxassislarni tarbiyalashdagi muxim omillardan bo`lib xisoblanadi.