Tema: Mádeniyat hám kórkem óner tarawi

1.2-§Ekonomikalıq resurslari 
Ekonomikalıq iskerlik mudamı arnawlı bir sistemalar sheńberinde keshedi. 
Bulardan hár birewiniń óz qásiyetleri boladı. Joqarıda aytıp ótilgen belgiler 
tiykarında anıq sistemalar bahalanǵanda olar úsh tipke ajratıladı. Bul klassikalıq 
sistema, bazar sisteması hám totalitar-rejeli sistema bolıp tabıladı. Bular arasındaǵı 
dáslepki qáliplesken, eń eski sistema — bul klassikalıq sistema bolıp tabıladı. 
Klassikalıq sistema. Insannıń ekonomikalıq iskerligi daslep mine sol sistemada júz 
bergen. Onıń belgileri sarqit retinde uzaq saqlanıp kelindi, hátte házir de bazıda 
ushırasıp turadı. Klassikalıq sistema húkimran bolǵan dáwir oǵada uzın dáwir bolıp 
tabıladı. Klassikalıq ekonomika — bul júdá áste óndiris faktorlarına tayanǵan, kem 
ónimli natural óndiriske, dástúrler formasına kirgen sociallıq-ekonomikalıq 
munasábetlerge tiykarlanǵan ekonomika bolıp tabıladı. Klassikalıq sistema óndiris 
faktorlarınıń kúshsizligi, ekonomikada tábiy resurslardıń baslanǵısh bolıwı menen 
ajralıp turadı. Óndiris iskerligi tábiyattan tártipsiz hám hátte ayawsız paydalanıwǵa 
tiykarlanadı. Ekonomika oǵada resurs talap boladı. Sebebi resurslardıń tejeliwin 
táminlewshi texnologiya rawajlanbaǵan boladı. Óndiriste qol miyneti ústin 
turatuǵın, tábiyat kúshlerinen ápiwayı usılda paydalanıladı. Tábiyatta ámeldegi 
energiya derekleri isletiledi. Daslep tábiyatda ushraytuǵın ónimler terip alınıp 
tutınıladı, soń tábiyatqa súyene otirip ónimler islep shiǵarıladı, miynet ónimliligi 
oǵada tómen bolıp, bul ónimlerdi hámmege jetkilikli etip óndiris imkaniyatın 
bermeydi, turmıs dárejesi tómen boladı. Klassikalıq sistema dáslep jámáát múlki, 
soń bolsa individual jeke menshikke tayanadı. Jámáát múlki bul aǵayınshılıq 
tiykarında birlesken yamasa birden-bir aymaqta jasawshı adamlardıń ulıwma múlki 
esaplanadı. Klassikalıq sistemaǵa natural óndiris hám ekonomikalıq avtarkizm, 
yaǵnıy ekonomikanıń óz qabıǵına oralıp, ekonomikanıń jabıqlıǵı tán bolıp tabıladı. 
Avtarkizm ózin-ózi ónim menen táminlep ózgeler menen kemnen kem baylanıs 
qılıw bolıp tabıladı. Bul barlıq ekonomikalıq processlerdi tar sheńber menen 
shekleydi. Jumıs kúshi hám materiallıq resurslar arnawlı bir xojalıqqa júdá qattı 
biriktirilip qóyıladı hám kóship júriwden azat boladi. Bunıń menen ekonomikalıq 

---

16 
ósiw jolları da tosılıp qóyıladı. Bul sistemada óndiristiń keńeyiwi uzaq dáwirde, 
oǵada tómenlik menen baradı. Bul qosımsha resurslardıń qosıw esabınan, yaǵnıy 
qosımsha ısshi kúshi hám tábiy resursların óndiriske kirgiziw esabınan táminleniwi 
múmkin. Óndiriskólem tárepten júdá kishi onıń túrleri bolsa az bolǵanınan eń 
ápiwayı mútajliklerdi qandırıwǵa boysındırıladı. Klassikalıq sistema konservativ, 
eskilikke beyim bolıp, jańalıqtı kemnen kem jaratadı, onıń ásirler dawamında 
saqlanıwı da sonda. Bul ásirler asa áwladtan áwladqa ótken ekonomikalıq ádetler 
hám kónlikpelerden ibarat boladı, olar uzaq waqıt saqlanıp qalǵanlıgı sebepli 
klassikalıq formaǵa kiredi. Bul sistemanıń klassikalıq, dep atalıwı da sonda. Bul 
sistema oǵada uzaq saqlansa-da, onıń qushaǵında jas bazar munasábeti rawajlanıp, 
jańa sistema payda boladı. Bazar sisteması. Bul klassikalıq sistema ornına keliwshi 
jańa sistema bolıp, ol óziniń bir qatar belgileri menen ótken zamanlasınan ajralıp 
turadı. Bazar ekonomikası — bul jetilisken óndiris faktorlarına iye bolǵan, tovar-pul 
munasábetlerine tiykarlanǵan, anıq social bágdarı bar, bazar signallarına qaray hám 
pul járdeminde basqarılıp turıwshı ekonomika bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası 
mashinalasqan óndiriske tiykarlanadı. Bul jerde óndiristiń materiallıq faktorları 
ónimli mashinalar sistemasınan ibarat. Materiyaliq resurslar tek tábiy bolmay, bálki 
tazadan jaratılǵan da boladı. Texnikalıq dárejesi joqarı, mashinalasqan industrial 
óndiriske uyqas túrde sawatlı, ilmiy tájriybesi hám jumıs tájiriybesi joqarı bolǵan 
isshi kúshi qollanıladı. Óndiris faktorları rawajlanǵanlıǵınan joqarı, ilgeri bolmaǵan 
miynet ónimdarlıǵına erisiledi. Óndiriste qollanılatuǵın tábiy resurslar nátiyjeli 
isletiliwi menen birge tiklenip, yaǵnıy qayta payda etilip te turıladı. Bazar sisteması 
hár túrli múlkshilikke tiykarlanadı, biraq jeke múlkshilik ústin keledi. Bunnan tısqarı 
jámáátlik hám mámleket múlkte ámel etedi. Biraq hesh bir múlk monopoliyası — 
jalǵız húkimranlıǵı qáliplespeydi, sebebi múlk ortasında teń salmaqlılıq saqlanadı, 
bir múlktiń basqası tárepinen sıǵıp shıǵarılıwı júz bermeydi, sebebi múlk 
formalarınıń erkin rawajlanıwına kepillik beriledi. Bazar ekonomikasında ónimler 
tovar formasına iye boladı, olar aldı-sattı qılıw arqalı baspa-bas almasıladı. Bazar 
ekonomikası erkin ekonomikalıq tańlaw qaǵıydasına tiykarlanadı. Neni, qansha hám 
kim ushın óndiriw zárúr degen máseleni bazardıń ózi sheshedi. Bazardan keletuǵın 

---

17 
signal(baha)ǵa qaray ónimniń kólemi anıqlanadı, soǵan qaray resurslar bólinedi hám 
isletiledi. Iskerlik túri erkin saylanadı, hám islep tapqanın ózi aladı. Bazar 
múnásebetleriniń hár bir subyekti, bul mákemema, mámleketpe, ayırım shaxspa — 
bunıń áhmiyeti joq, óz mápin gózlep iskerlik júrgizedi. Biraq hesh kim qálegen 
jumısın isley almaydı. Ol bazar menen esaplasıwǵa májbúr, keri jaǵdayda jumısı 
júrispeydi, daromad tappaydı, bankrot boladı. Islep shıǵarıwshı da, qarıydar da ne 
islew kerekligin bazardan bilip aladı. Bazar ekonomikası sharayatında óz ara 
múnásebetler máplerin gózlegen halda ornatıladı. Jumıs maydanında bolǵan 
múnásebetler (seriklik) erkin qáliplesedi. Túrli óndiriwshiler bir-biri menen mápli 
baylanıs ornatadı. Bazarda bolsa qarıydar menen satıwshı bir-birin erkin tańlaydı. 
Bazar ekonomikasında tovar deficitligi bólmaydı, sonıń nátiyjesinde bazarda 
óndiriwshi emes, bálki tutınıwshı (qarıydar ) óz tásirin ótkeredi, tovar hám 
xızmetlerdi sapasına hám bahasına qaray tańlap alıw imkaniyatına iye boladı. Bazar 
ekonomikasınıń taǵı bir belgisi - bahanıń erkin qáliplesiwi bolıp tabıladı. Tovarlar 
bahasın mámleket joqarıdan belgilemeydi, baha ayırım óndiriwshi yamasa qarıydar 
tásiri astında qáliplespeydi. Baha bazardaǵı talap hám usınısqa qaray, qarıydar 
menen satıwshınıń sawdalasıwına qaray júzege keledi. Bazar múnásebetinde 
kelisimli bahalar xizmet etedi. Olar bolsa pul menen ólshenedi. Bazar 
ekonomikasınıń belgisi onıń ekonomikalıq mexanizminde básekiniń barlıǵı bolıp 
esaplanadı. Báseki ekonomikalıq múnásebetler qatnasıwshılarınıń jeke, ózgelerden 
bóleklesken mápi bar ekenin ańlatadı, lekin bul máp jolında gúres qabıl etilgen 
qaǵıydalarǵa ámel qılıw tiykarında baradı. Máplerdi júzege shıǵarıwdıń birdan bir 
jolı talapker, yaǵniy insanlar úshın zárúr tovarlardı óndiris bolıp tabıladı. Báseki 
materiallıq hám miynet resursların kem sarplaǵan halda kóplegen hám sapalı 
tovarlar islep shıǵarıwǵa iytermeleydi. Sol tárepten báseki bazar ekonomikasın 
háreketke salıwshı kúsh bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası erkin bolǵanlıqtan ol 
monopoliya (jalǵız húkimranlıq) menen shıǵıspaydı. Monopoliya básekini 
shekleydi, turaqlılıqtı júzege shıǵaradı, ǵayrattı shegaralaydı. Sol sebepli bazar 
ekonomikası antimonopol jóneliske iye. Bazar ekonomikasında mápler toqnasqanda 
báseki júz bersa, olar uyqasqanda partnyorlıq (serikshilik) baylanısları payda boladı. 

---

18 
Óndiristiń qánigelesiwi mákemelardan bir-birine tovar hám xizmet jetkezip beriwdi 
talap etedi.Totalitar-rejeli sistema. Bul sistema bazar ekonomikası rawajlanıwın 
zorlıq penen, yaǵnıy revoluciya jardeminde toqtatıp qalıw hám onı májburiy 
joybarlaw jolına ótkeriw arqalı júzege keledi. Totalitar-rejeli ekonomika — bul 
mámleketlestirilgen, social mulkke tayanǵan, bir oraydan turıp joybarlawǵa hám 
basqarıwdıń basqarıw-buyrıqpazlıq usıllarına tiykarlanǵan ekonomika bolıp 
tabıladı. Bul sistemaǵa ekonomikanıń bárshe tarawıların, hám resurslar, ónim hám 
xızmetlerge mámleketlestiriw tán bolıp tabıladı. Bunda barlıq materiallıq resurslar 
mámleket múlkine aylantırıladı, hátte oǵan kirmey qalǵan basqa mulkke tiyisli 
resurslarda ámelde mámleket iqtiyarında boladı, lekin basqa múlkler júzeki ataladı. 
Mámleket hám jámáát múlkine social múlk dárejesi beriledi hám bul jeke múlkke 
qarsı qóyıladı. Mámleket múlki monopoliyasınıń ornatılıwı ekonomikanı da 
mámleketlestiredi. Neni, qansha hám kim úshın óndiriw zárúr ekenligin mámleket 
jobaları belgilep beredi. Totalitar sistemanıń belgisi joybarlawdıń bar ekenligi emes, 
bálki onıń oraylasqan bolıwı, mámleket joqarıdan belgilep beriwi hám soǵan kóre 
resurslar hám jaratılǵan ónimlerdiń bólistiriliwi bolıp tabıladı. Hár bir sistemaǵa 
óziniń xarakterine sáykes milliy modeli háreket etedi. Yaǵniy mámleketlerdiń 
rawajlanıw tariyxına, ekonomikalıq kórsetkishleriniń rawajlaniw dárejesine, 
socialliq hám milliy jaǵdaylarına qarap. Mısal ushın: a) Administrativlik-
komandalik (buyrıq beriw-oraylasqan) sistemalar, buǵan Sovetler hám Qitay 
mámleketleriniń ekonomikalıq sistemalar modelleri mısal bola aladı. b) Milliy 
modellerge bolsa: Amerika modeli, Shved modeli, Germaniyanıń sociallıq bazar 
xojalıǵı modeli, Yaponiya modeli, Tuslik Koreya modeli, Turkiya modeli hám taǵı 
basqa modellerdi keltiriwge boladı. Sonıń ishinde Amerika modelin alıp qarasaq, 
bul model mámleket xalqınıń kópshilik bóleginiń belseńdiligin(aktivligin) talap 
etetuǵın, jer júzlik qollap quwatlawǵa erisken modellerden esaplanadı. Bunda, 
mámlekette ekonomikalıq teńsalmaqlılıqtıń stabilligin saqlap tuwrıw baǵdarında 
mámlekettiń tásiri kushli ekenin kórsetedi. Shveciya modeli bolsa, kóbirek social-
siyasiy tárepiniń basım ekenligi menen ajıralıp turadı. Yaponiya model-xalıqtıń 
turmıs dárejesiniń óndiristiń miynet ónim-darlıǵınıń ósiminen tómen qalıwı dárejesi 

---

19 
menen kórinedi. Bunıń nátiyjesinde ónimniń ózine túser bahasınıń tómenlewine 
erisiledi hám duńya júzlik bazarında konkurentlik uqıplılıǵı joqarılap baradı. 
Bunday nátiyjege erisiw, sol mámlekette milliy sana-sezimniń joqarı bolıwı, 
millettiń qızıǵıwshılıǵı básekelesiwshi adamnan joqarılıǵı menen, eń tiykarǵısı 
mámlekettiń ónip-ósiwi ushın xalıqtıń qandayda bir materiallıq «jertvaǵa» 
tayarlıǵında kórinedi. Al, ózimizdiń Ózbekistan modeli bolsa: Birinshiden, 
ekonomikanıń siyasattan ustemligi, yaǵniy ekonomikanıń siyasattan joqarı bolıwı, 
siyasattıń ekonomikanıń ishki mazmunı bolıwında. Ekinshiden, quramalı bazar 
ekonomikasına ótiw dáwirinde mámlekettiń bas reformator bolıwında. Ushinshiden, 
jańalanıw hám progress nızam tiykarında qurılıwı. Tórtinshiden, xalıqtı sociallıq 
jaqtan qorǵaw. Besinshiden, bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh otiwdi 
támiynlew.