Tema: Mádeniyat hám kórkem óner tarawi

2.2-§
 
Kórkem ónerde ekonomikaniń orni 
Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp 
barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz. Bul mashqalalar aldı menen 
tábiyat bizge inam yetken resurslardıń sheklengenligi menen xarkterlenedi. Demek, 
insan qálegeninshe resurslar imkaniyatına iye yemes. Sonıń ushın biz insan xızmeti 
ushın materiallıq zatlar jaratıw proceslerin úyrenip shıǵıwımız kerek. Bul óz 
náwbetinde ekonomikanı úyreniw delinedi. Sebebi, ekonomika-grek sózinen 
alınǵan bolıp, «úy xojalıǵın júrgiziw sanaatı»-degen mánisti bildiredi. Bul búgingi 
kúnge kelip, úy xojalıǵın júrgiziw yemes, al, terretoriyalar, mámleketler hám dúnya 
júzi xojalıǵın júrgiziw sanaatı menen shuǵıllanadı. Onıń dálili sıpatında óndiris 
tarawında jaratılıp atırǵan kárxanalar, firmalar, korporaciyalar, qospa kárxanalar 
sıyaqlı kóplegen máselelerdi keltiriwimiz múmkin. Ekonomika keń hám tereń 
mánili mashqalalardı úyrenedi. Lekin ekonomistler úyrenetuǵın mashqalalar hám 
sheshiletuǵın wazıypalardı qısqasha táriplep ótiwimiz múmkin: birinshiden, insan 
shegaralanǵan imkaniyatlar shárayatında jasaydı. Insannıń aqılı hám fizikalıq 
múmkinshilikleri, waqıt, qarjı hám barlıq resursları sheklengen. Waqıttıń 
sheklengenligi belgili bir islep shıǵarıwdı belgili waqıt dawamında ámelge asırıw 
talap yetiledi. Qarjılardıń sheklengenligi belgili bir maqsetlerge yerisiwde finanslıq 
jaqtan jetispewshilikler, mútájlikler qıyınlastıradı.Demek, shaxs hám jámiyet 
párawanlıǵı sheklengen imkaniyatlardan optimal paydalanıw menen baylanıslı 
yeken. Resurslardıń sheklengenligin ekonomikalıq jaqtan úyreniw principial 
áhmiyetke iye. Onıń mánisi sonnan ibarat, hámmeniń bir waqıttıń ózinde barlıq 
mútájliklerdi (zárúrliklerdi) qanaatlandırıp bolmaydı. yegerde resurslar 
sheklenbegen bolmaǵanında yedi, bul jaǵdayda maqsetlerge yerisiw hám ónimlerdi 
tutınıwshılarǵa ónimli yetip bólistiriwge zárúrlik bolmaǵan bolar yedi. 

---

29 
Búgingi kúnde bar bolǵan-inflyaciya, jumıssızlıq, áskeriy qárejetler, byudjet deficiti, 
kambaǵalshılıq hám teńsizlik, átirap ortalıqlarınıń pataslanıwı, biznesti mámleket 
tárepinen tártipke salıwlar usı sıyaqlı tereń áhmiyetli tárepileri jaǵınan sheklengen 
resurslardan ónimli paydalanıw mashqalaların bildiredi. Bunnan sonday juwmaq 
shıǵarıwımız múmkin, shaxs, kárxana, territoriya, mámleket hám xalıq aralıq 
kólemdegi ekonomika menen shuǵıllanıw obektiv zárúrlikler yeken. Joqarıda kórip 
ótilgen mashqalalardı óz waqıtında hám óz orınlarında sheshiwde kóplegen 
ekonomikalıq pánler qatarında mikro hám makroekonomika pánleride tikkeley
shuǵıllanadı. Máselen, belgili bir mámleket ekonomikasın rawajlandırıw ushın hár 
túrli qarar hám nızamlar qabıl yetiwde ekonomistler yeki túrli qarasta tallaw jasaydı. 
Mikroekonomikalıq yamasa mikroekonomikalıq bul belgili bir anıq ekonomikalıq 
birlikti tolıq tallaw jasawdan ibarat. Máselen, belgili bir óndiris kárxanasın úyreniw, 
yaǵnıy, kárxananı qurawshı ishki (insanlar, óndiris quralları, kapital hám 
maǵlıwmatlar menen támiyinlengenlik dárejesi) hám sırtqı (administrativlik hám 
oraylıq basqarıw shólkemleri, tutınıwshılar, óndiris komponentlerin jetkerip 
beriwshiler hám xalıqlar jasaytuǵın jerlerge uzaq-jaqınlıǵı) faktorlar, islep 
shıǵarılǵan ónimlerdiń qárejetleri, paydası, túsimi, tólenetuǵın salıqlar hám sonday-
aq kárxana xızmeti menen baylanıslı bolǵan barlıq proceslerin tolıq úyreniwden 
ibarat. Basqasha aytqanımızda resurslar, tovarlar hám dáramatlardıń sheńberli 
aylanısı dara jaǵdayda alınǵan kárxana, tarmaq, territoriya dárejesinde úyreniwden 
ibarat. Makroekonomika bolsa, keń kólemdegi ekonomika menen shuǵıllanadı. Onıń 
obekti bolıp, jalpı islep shıǵarıw, jumıs penen bántlik, baha hám sırtqı ekonomikalıq 
sawda, inflyaciya sanaladı. Resurslar, tovarlar hám dáramatlardıń sheńberli 
aylanısın xalıq xojalıǵı yamasa mámleket kóleminde úyreniwden ibarat. Házirgi 
dúnya júzi xojalıǵı rawajlanǵan, ilimiy texnika progressi dáwirinde barlıq 
mámleketlerdiń ekonomikası óz-ara baylanıslı. Mámleketlerdiń siyasiy, sociallıq, 
ekonomikalıq hám qorǵaw qábiletleri kóp tárepleme olardıń makroekonomikasına 
baylanıslı. Ol quramalı hám kóp qırlı máselelerdi óz ishine alǵanlıǵı sebepli házirgi 
ekonomistler arasında makroekonomika tartıslı pán bolıp kelmekte. 
Makroekonomika mámlekettiń ekonomikası hám onıń jalpı islep shıǵarıwdıń ósiwi, 

---

30 
tómenlewi, turǵunlıq (jetilisken) dáwirlerin ekonomikalıq jaqtan tallaw jasaydı hám 
onı tártipke salıwdıń ekonomikalıq mexanizmlerin jaratadı. Bunda makroekonomika 
teoriyasına tiykarlanadı. Barlıq bar bolǵan resurslardan optimal paydalanıw hámde 
ekonomikalıq ósiw ushın zárúrli bolǵan shárt-shárayatlardı nátiyjeli támiyinlew 
ushın ekonomist makroekonomikalıq proceslerge tallaw jasap biliwi, ekonomikanıń 
ózine tán qásiyetlerin jaqsı biliwi, ekonomikalıq jaqtan durıs juwmaqlar shıǵarıp 
biliwi hámde bul juwmaqtıń durıs hám tiykarlanǵan yekenligin dálillep berealıwı 
kerek. Bunday qánigeler tayarlawda «makroekonomika» áhmiyetli orın tutadı. 
Makroekonomikanı úyreniw makroekonomikalıq proceslerdiń ilimiy negizlerin 
hámde rawajlanǵan mámleketlerdegi bul proceslerdi tártipke salıw praktika hám 
toplanǵan bay tájiriybelerdi ózlestiriw múmkinshiligin beredi. Respublika 
ekonomikası jańa qatnaslarǵa ótiw basqıshı jaǵdayında bul máseleler ásirese 
áhmiyetli sanaladı. Sebebi, bazar ekonomikası aldınǵı sistemadan tek principi 
jaǵınan yemes, xojalıqtıń modeli jaǵınanda, bálkim óziniń tártip-intizam talaplarına 
iye bolǵan basqa filosofiyalıq tárepleri menende ajıraladı. Salıstırmalı ráwishte 
keńirek bolǵan ámeliy ekonomika sıpatında «Makroekonomika»nıń áhmiyeti 
sonnan ibarat, ol basqa ekonomikalıq pánlerdiń koncentraciyalanǵan jıynaǵı 
sıpatında xızmet yetedi hám bul pándi biliwge tayanadı. Makroekonomika 
korporaciyalar, úy xojalıqları hám húkimettiń óz-ara máplerine tiyisli bolǵan 
kóplegen máselelerin sheshiwde durıs baǵdarlar beredi. Joqarıda kórsetip ótilgen 
mashqalalardı 
úyreniw 
makroekonomikanıń 
predmeti 
bolıp 
sanaladı. 
«Makroekonomika» basqa ekonomikalıq pánler, ásirese, «mikroekonomika», 
«ekonomikalıq matematika», «ekonomikalıq kibernetika», «tarmaqlar aralıq 
balans», «joybarlar tallawı», «milliy ekonomika» hám usı sıyaqlı kóplegen pánler 
menen tıǵız baylanıslı. Sebebi olardıń barlıǵı ushın ekonomika tek birǵana izertlew 
obekti bolıp xızmet yetedi. Ekonomistler makroekonomikanı basqa ekonomikalıq 
pánler menen baylanısın rawajlandırıw jolların izertlewde insanlardıń nátiyjeli 
háreketi gipotezasınan paydalanadı.Insanlardıń nátiyjeli háreketi-bul shegaralanǵan 
imkaniyatlar jaǵdayında olardıń joqarı ónimdarlıqqa yerisiwi ushın háreketler. onda 
individ óziniń mútájliklerin: birinshiden, miynet haqısınıń joqarı dárejede 

---

31 
qanaatlandırılıwına, yekinshiden, kárxana-joqarı payda ushın, úshinshiden 
mámleket bolsa, xalıqtıń sociallıq párawanlıǵın arttırıwǵa háreket yetedi. Demek, 
insanlardıń nátiyjeli háreketi olardıń tábiyiy háreketi bolıp, onıń obektiv kúshleri 
kompleksinen ilimiy paydalanıw úlken ekonomikalıq mashqalalardan biri. 
Insanlardıń nátiyjeli háreketi olardıń «erkin qálewleri» nen kelip shıǵadı. Máselen, 
hár bir insan óz háreketiniń nátiyjeli bolıwın gózleydi, jaqsı, materiallıq hám ruwxıy 
bay jasawın qáleydi hám bul maqsetke umtıladı. Barlıq qálewlerin úyreniw, 
resurslar, waqıt hám insan háreketiniń sheklengenligi hár waqıttada bir neshe 
máselelerdiń sheshiliwin talap yetedi. Bul makro- hám mikroekonomikanıń 
mashqalaları. Demek, makroekonomika basqa ekonomikalıq pánler sıyaqlı 
mámlekettiń xalıq xojalıǵın bir pútinliginshe yamasa onıń iri tarmaqların hám 
sonday-aq xalıq aralıq ekonomikanı rawajlandırıw mashqalaların úyrenedi. hár 
qanday mámleket xalıq aralıq ekonomikalıq integraciyada belgili bir ónimdi eksport 
hám import yetedi. Belgili bir mámleket óziniń ishki mútájliklerin hám xalıq aralıq 
zárúrliklerin támiyinlew ushın xalıq xojalıǵı kóleminde ne?, qanday? hám kim ushın
islep shıǵarıw kerek? hám mámleketiń ekonomikalıq sistemasında bolıp atırǵan 
ózgerislerge tayarman degen mashqalalardı sheshiwi tiyis. 
Bunday mashqalalardı sheshiwde ekonomistler túrli túrdegi modellerden 
paydalanadı. Modeller belgili bir ekonomikalıq processtiń ulıwmalasqan, 
ápiwaylastırılǵan kórinisin beredi. Máselen, ózbekstannıń barlıq tábiyiy hám miynet 
resurslarınan paydalanıp óndiris quralları hám tutınıw ónimlerin islep shıǵarıwdı 
kórip shıǵamız. Grafikda OX gorizantal kósheri tutınıwshılar buyımları, oU vertikal 
kósheri óndiris qurallarınıń ósiwi hám kemeyiwin kórsetedi. AVSD iymek sızıǵı 
barlıq resurslardan joqarı dárejede paydalanılǵanda óndiris quralları hám 
tutınıwshılardıń buyımlarınıń múmkin bolǵan dárejede islep shıǵarıw 
múmkinshiliklerin kórsetedi. 
Bul biz úsh bir-biri menen baylanıslı bolmaǵan túsinikler: resurslardıń 
sheklengenligi, hár bir toчka boyınsha ózine tán bolǵan variantlarda islep 
shıǵarıwdıń bolıwı hám qárejetlerdiń ózgeriwin kóremiz. Máselen, F toчkasın alsaq, 

---

32 
ol toчkada ónim islep shıǵarıw múmkinshiliklerinen kem dárejede islep shıǵarılıwı 
beriledi. Kerisinshe, ye toчkada joqarı múmkinshiliklerde islep shıǵarıwdıń quwatı 
hám resurslar jetispewi beriledi. V hám S toчkalardı salıstırıp kóreyik. V toчkanı 
tańlasaq, S toчkaǵa salıstırǵanda biz tutınıw buyımlarınan (Xv) kem hám óndiris 
qurallarınan (Uv) kóp islep shıǵarıwdı tańlaǵan bolamız. Anıq aytıp ótetuǵın bolsaq, 
V toчkadan S toчkaǵa ótiwde biz qosımsha X=OXs-OXv tutınıw buyımların alamız. 
Biraq bul jaǵdayda biz U tı joǵaltamız (U=Ouv-OUs). Resurslardı bolsa, xalıqtıń 
tutınıw ónimlerine qosımsha sarıplaymız, qosımsha xalıqtıń tutınıw ónimlerin 
alamız. Tap sonshelli resurslar hám múmkinshiliklerdi óndiris qurallarınan 
joǵaltamız. 
Iymek sızıq (AVSD) maksimal múmkinshiliklerdi kórsetetuǵın yeken, 
makroekonomika onıń shegarasınan sırtta (máselen, ye toчkada) joqarı hám oń 
tárepke shıǵıwı múmkin be?-degen sorawdı payda yetedi. yeger jańa texnika hám 
texnologiyalıq procesler xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqlarına teń bolıwı kútiletuǵın 
bolsa, AD iymek sızıǵı A1, D1 iymek sızıǵına kóshiriliwi múmkin. Bul jaǵdayda 
óndiris quralları hám tutınıw ónimlerin islep shıǵarıw múmkinshilikleri teń, bir tegis 
keńeyedi. ye toчkadaǵı islep shıǵarıwǵa yerisiwi múmkin. 
Eger jańalıqlar óndiriske iske yendirilse, ol jaǵdayda óndiristiń múmkinshilikleri 
óndiris qurallarına qarap keńeyedi hám ol tómendegishe kóriniste boladı. Hár 
qanday ekonomikalıq (jobalı yamasa aralas) sistemada: tovar hám xızmetlerdi islep 
shıǵarıw processin, ekonomikalıq resurslar, tovar hám xızmetler, dáramatlardıń 
sheńberli aylanıs kórinisinde kóz aldımızǵa keltiriwimiz múmkin. Tiykarınan jeke 
múlkke tayanǵan ekonomikalıq tutınıwlarda bunday sheńberli aylanıs kárxanalar 
hám úy xojalıǵı arasında ámelge asırıladı. Berilgen sızılmadan kórinip turıptı, úy 
xojalıqları islep shıǵarıw ushın zárúrli bolǵan barlıq ekonomikalıq resurslardı 
resurslar bazarına jetkerip beredi, kárxanalar bolsa, bul resurslardı satıp túrli túrdegi 
ónimlerge, xızmetlerge aylandıradı, óz náwbetinde olardı tayar ónimler hám 
xızmetler bazarına jetkerip beredi. Házirgi waqıtta resurslar, tovarlar hám xızmetler 
háreketi menen bir qatarda dáramatlardıń sheńberli aylanısı ámelge asırıladı. Úy 

---

33 
xojalıqları ózleri jetkerip bergen ekonomikalıq resurslar ornına dáramat aladı hámde 
olardı tovarlar hám xızmetler tutınıwı ushın jumsaydı. Kerisinshe kárxanalar 
resurslar ushın qárejetler jumsaydı hámde tayar ónimlerdi satıw nátiyjesinde 
dáramat aladı. Bul jerde barlıq islep shıǵarıw hám almasıw procesleri tek bazar 
arqalı basqarıladı, basqasha aytqanda resurslar, tovarlar hám xızmetler bazardaǵı 
qáliplesken talap hám usınıs járdeminde basqarıladı. Ekonomikada tek baha yamasa 
mámleket jobası sociallıq islep shıǵarıw procesleriniń bir tegis keshiwin (ótiwin) 
támiyinlewge iye yemes. Bazar sistemasında barlıq waqıtta qayta júz berip turatuǵın 
ekonomikalıq krizisler hám jobalı sistemanıń qulawı bunı anıq sáwlelendiredi.
Bizge belgili yesabat jılında islep shıǵarılǵan barlıq tovarlar satılmaydı, yaǵnıy, 
olardıń ayırımları zapastı toltıradı. Zapaslardı toltırıwǵa ketken hár qanday tovarlar 
JIÓ di yesaplawda yesapqa alınıwı tiyis. Sebebi, JIÓ niń muǵdarı arqalı ol satılǵan 
yamasa satılmaǵan bolıwına qaramastan hárekettegi ónim sanaladı. JIÓ túsinigi 
belgili dárejede túsinik beriwdi talap yetedi. Birinshiden, JIÓ tek rásmiy bazarda 
kelisiwlerdi óz ishine aladı. Sonıń ushın JIÓ ge 1) ózińe kórsetken xızmet (máselen, 
óziń úyińdi remont qılsań, ózińe shash túrmeleseń, ózińe kóylek tikseń hám t.b.), 2) 
tólewsız miynet (máselen, dostıńa járdem berip onıń mashinasın yamasa televizorın 
pul almay ońlap beriw), 3) jasırın ekonomika tárepinen islep shıǵılǵan tovarlar hám 
xızmetlerdiń qunı kirmeydi hám yesapqa alınbaydı. Ekinshiden, JIÓ jıllıq islep 
shıǵarıw pulı kóriniste ólshenedi. ol pullı kórsetkish bolıp sanaladı. Haqıyqattanda 
hár qıylı túrdegi islep shıǵarılǵan ónimlerdi salıstırıw ushın olardıń salıstırmalı 
qunın biliwimiz tiyis.
Úshinshiden, islep shıǵarıwdıń kólemin durıs yesaplap shıǵıw ushın hárekettegi 
jılda islep shıǵarılǵan tovar hám xızmetler kólemi bir márte yesapqa alınıwı kerek. 
Kóplegen ónimler bazarǵa jetip barǵanǵa shekem bir neshe islep shıǵarıw basqıshın 
ótedi. Sonıq ushın JIÓ de ayırım ónimlerdi yeki hám onnanda kóp márte yesapqa 
almas ushın tek nátiyjedegi sońǵı ónimniń bazardaǵı qunın yesapqa aladı, aralıq 
ónimlerdi bolsa, yesapqa almaydı.Sońǵı ónim dep biz tovar hám xızmetlerdi sońǵı 
tutınıw ushın satıp alınatuǵın ónimlerdi túsinemiz. 

---

34