Tema: Mádeniyat hám kórkem óner tarawi

Jumısınıń maqseti hám wazıypası
.
Mádeniyat hám kórkem óner tarawi 
mekemeleriniń (teatr, kórkem oner saraylari ,muzeyler, madeniyat oraylari, mádeniy 
dem aliw baǵlarlari hám basqalar misalinda ) fondler menen islew joybarlarin dúziw 
haqqinda belgili bir darejede mag`luwmat toplaw ha`m oni jetkerip beriwden ibarat. 
Jumıstıń qurılısı. 
Jumıs «Kirisiw», «Juwmaq» bólimleri hám paydalanılǵan 
ádebiyatlar diziminen tısqarı eki baptan, 35 betten turadı. 
 

---

5 
I BAP. Mádeniy-ekonomikalıq mútajlikler 
1.1-§.Ekonomikalıq iskerliktiń mazmunı hám qayta islep shıǵarıw fazaları 
“Ekonomika” termini birinshi márte Aristotel tárepinen kirgizilgen, bul eki sózdiń 
quramınan ibarat bolıp: «OYKOS» -úy, xojalıq, «NOMOS» - qáǵıyda, nızam 
degendi ańlatadı hám eki sóz birlikte «úy xojalıǵın júrgiziw sheberligi» degen 
mánisti bildiredi. Ekonomika degende adamlardıń óz turmıslıq mútájliklerin 
qandırıwǵa qaratılǵan iskerligi túsiniledi. Bul siyasiy, social, materiallıq hám ruwxıy 
iskerlikten óziniń tiykarǵı bolıwı, basqa iskerlik ushın materiallıq shárt-sharayat 
jaratıp beriwi menen ajralıp turadı. Ekonomika adamlardıń turmıs keshiriwi ushın 
zárúr bolǵan ónimlerdi jaratadı, olardı insanlar tutınıwına jetkizip beredi. Demek, ol 
turmıs keshiriw kepilligin beredi. Qay jerde ekonomika rawajlanǵan bolsa, sol jerde 
insanlar ráhát-tınıshlıqta jasaydı hám kerisinshe, qay jerde ekonomika qalaq bolsa, 
sol jerde adamlardıń qarni toymaydı, ústi pútin bolmaydı, olar turaqlı mútájlikte 
zorǵa kún ótkeredi. Hár qanday ekonomikanıń sońǵı maqseti mútajlikti qandırıw 
eken, al, mútajliktiń ózi ne? 
Social-ekonomikalıq mútajlikler bul adamlardıń turmıs keshiriwi hám kámal 
tabıwı hám de jámiyette málim poziciyaǵa iye bolıwı ushın zárúr bolǵan hár túrli 
inamlardı, yaǵnıy barlıq ónim hám xızmetler kompleksi bolıp tabıladı. Mútajlikler 
dúzilisine qaray hár-túrli, lekin olar eki iri gruppaǵa ajratıladı: 
1) materiallıq ónimlerge bolǵan mútajlik. Azıq-awqat, kiyim-kenshek, turaq jay, úy 
ásbap-úskeneleri, kommunikaciya (transport hám baylanıs) quralları hám taǵı 
basqalarǵa bolǵan mútajlik; 
2) túrli xızmetlerge bolǵan mútajlik. Buǵan tálim, medicinalıq járdem, fizikalıq 
tárbiya hám sport, dem alıw, sayaxat hám mádeniy-aǵartıwshılıq 
xızmetlerine bolǵan mútajlik kiredi. Bul mútajlikti social mútajlik depte ataydı. 
Ekonomika hám materiallıq, hám social mútájliklerdi birgelikte qandırıwǵa xızmet 
etedi.Insan ushın áhmiyetine qaray baslanǵısh hám ekilemshi mútajliklerde boladı. 
Baslanǵısh mútájlik bul materiallıq, birinshi náwbette qandirilatuǵın, eń zárúr 

---

6 
bolǵan mútajlik esaplanadı, oǵan awqatlanıw, kiyiniw, turaq jayǵa iye bolıw sıyaqlı 
mútajlikler kiredi. Ekilemshi mútájlikler — bul kóbinese materiyallıq, yaǵnıy social 
mútajlikler boladı, buǵan bilim alıw, ilmiy tájriybe asırıw, emleniw, dem alıw sıyaqlı 
mútajlikler kiredi. Biraq ekonomika rawajlanıp, molshılıq bolǵan sharayatta 
materiallıq mútajlikler qandırılǵan bolıp, social mútajlikler birinshi orinǵa shıǵadı. 
Mútajlikler adamlardıń jasına, jınsına, milletine, dinine, bilim dárejesine, kásibine, 
shańaraq jaǵdayına hám qay jerde jasawına qaray parıq qılınadı. Bul mútajlikler túrli 
dárejedegi mútajlikler bolıp, olardıń kólemi hám quramı da birdey emes. Mútajlikler 
toqtawsiz ósip baradı, sol tárepten mútajlikler mudamı sheksiz boladı, sebebi jaqsı 
jasawǵa umtılmaytuǵın insan bolmaydı. Insanlar mudamı mútajliklerin ilajı barınsha 
tolıqlaw qandırıwǵa umtıladı, bul bolsa ekonomikanı rawajlandırıwdı talap etedi. 
Sonday eken, mútajlikler ekonomikanı háreketke keltiriwshi kúsh esaplanadı. 
Mútajliklerdiń sheksizligin mútajliklerdiń rawajlanıwı nızamı túsindirip beredi. Bul 
nızam ulıma ekonomikalıq bolıp, hámme waqıt, hamme jerde ámel qıladı. Bul nızam 
aldında da bolǵan, házir de ámelde, keleshekte de ámel qılaberedi. Mútajliklerdiń 
rawajlanıw nızamı sonday nızam, oǵan qaray mútajlikler muǵdarı kóbeyip baradı, 
quramı mudamı jańalanıp turadı, eski mútajlikler ornına jańası keledi, mútajliklerdiń 
ósiwi quramalı keshedi. Mútajliklerdiń ósiwi xalıqtıń kóbeyiwi, jańa mútajliklerdiń 
payda bolıwı hám olardıń turlenip barıwı menen baylanıslı. Sonıń ushın 
mútajliklerdiń ósiwi tómendegi jónelislerde baradı: 
1) mútajlikler muǵdarı kóbeyedi; 
2) absolyut jańa mútajlikler payda boladı; 
3) túrli mútajliklerdiń qatnası ózgeredi; 
4) mútajliklerdiń orın almasıwı júz beredi. 
Mútajliklerdiń rawajlanıwı onıń strukturalıq ózgeriwlerin júzege keltiredi. Buǵan 
tán bolǵan jańa ónimge hám xızmetlerge bolǵan mútajliktiń ústinligi bolıp tabıladı. 
XXI ásir ekologiyalıq taza, texnikalıq quramalı bolǵan ónimlerge hám informaciya 
xızmetlerine, tálim xızmetlerine bolǵan mútajliklerdiń ústinligi menen ajralıp turadı. 

---

7 
Ekonomika qamtıp alıw dárejesine qarap túrlishe bolıwı múmkin: jáhán 
ekonomikası, milliy ekonomika, tarmaq ekonomikası, aymaq ekonomikası, mákeme 
yamasa firma ekonomikası, shańaraq ekonomikası. Geyde olardı birlestirip, 
makroekonomika hám mikroekonomika dep ataydı. Ekonomikanıń bul túrleri, 
dárejeleri, formaları qanday bolıwınan qátiy názer olardıń hámmesi bir maqsetke 
boysınǵan: ol da bolsa insaniyattıń jasawı, kóbeyiwi hám jetilisiwi ushın shárt-
sharyıt jaratıp beriw, hár qıylı turmıslıq qurallardı jaratıp, olardıń mútájliklerin 
qandırıp barıwdan ibarat esaplanadı. Sonday eken, ekonomika insan ómiriniń 
tiykarın quraydı, onıń ózi de insansız, onıń iskerligisiz júzege kelmeydi hám 
mazmunǵa da iye emes. Ónim hám xızmetlerdi óndiriw ekonomikanıń qásiyeti, onıń 
bas penen buwını esaplanadı, ekonomikalıq iskerlik mine sonnan baslanadı. 
Ekonomikalıq iskerlikke óndiris, ayrıbaslaw, bólistiriw hám paydalanıw processleri 
kiredi. Eger óndiris ekonomikaniń baslanıwı bolsa, paydalanıw onıń juwmaqlanıwı 
bolıp esaplanadı. Insan tárepinen jaratılǵan tovarlar hám xızmetlerdiń háreketi 
boyınsha tákirar islep shıǵarıw tómendegi fazalar birliginen ibarat esaplanadı: 
1) islep shıǵarıw processi; 
2) bólistiriw processi; 
3) ayırbaslaw processi; 
4) tutınıw processi. 
Kóbeyip baratırǵan mútajliklerdi qandırıw ónim hám xızmetlerdiń kóplep tutınıwın 
ańlatadı. Biraq bunıń ushın olardı dáslep jaratıw kerek hám bul óndiris processinde 
júz beredi. 
Óndiris insaniyat jámiyetiniń payda bolıwı hám rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan 
turmıslıq ónimlerdi jaratıw processi. Barlıq tovar hám xızmetler islep shıǵarıw 
processinde jaratılǵanlıǵı sebepli, ol tákirar islep shıǵarıwdıń eń tiykarǵı hám 
baslanǵısh fazası esaplanadı. Óndiris miynet quralında turmıslıq ónimlerdiń 
jaratılıwı. Miynet bolsa adamlardıń kúsh-quwatı hám aqılınıń anıq maqset jolında 
hám paydalı sarıplanıwı bolıp tabıladi. Miynetsiz hesh nárse jaratılmaydı. Óndiris 

---

8 
juz bergende adamlar miyneti túrli turmıslıq ónimlerdi jaratadı, bular materiallıq 
hám materiallıq emes ónimlerden ibarat boladı. Materialliq ónimler azıq-awqat, 
kiyim- kenshek, turaq jay, shiyki zat, janılǵı, mashına-úskeneler bolıp, olardıń anıq 
materiallıq forması bar, olardı kóz benen kóriw, qol menen uslaw mumkin. 
Materialliq emes ónimler – túrli xizmetler, olardıń forması, reńi, úlken-kishiligin 
parıqlap bolmaydı. Ónimlerdiń túrine qaray óndiris eki turge bólinedi: bular 
materialliq (sanaat, awıl xojalıǵı, qurılıs hám b.) hám materialliq emes (tálim, 
medicina, mádeniyat tarawı) óndiris esaplanadı. Miynet nátiyjesine qaray natural 
hám tovar óndirisi parıqlanadı. Eger ónimler islep shıǵarıwshınıń mútájligin 
qandırıwǵa qaratılsa, bul natural, al eger ónimler bazarda satıw ushın jaratılsa, tovar 
óndirisi juz beredi. Házirgi bazar ekonomikasına tovar óndirisi tán. Tovar óndirisi 
bar jerde pul aylanısı júzege keledi. Bólistiriw - óndiris faktorları hám onıń 
nátiyjelerin ekonomikanıń túrli bólim hám subektleri ortasında bólistiriw processi. 
Bul basqıshta, bárinen burın, óndiris quralları, kapital, jumısshı kúshi hám basqa 
resurslar túrli tarmaqlar, regionlar hám mákemelar ortasında bólistiriledi. Bunnan 
tısqarı, óndiris nátiyjesi bolǵan tovar hám xızmetler, olardıń pul halındaǵı kórinisi 
bolǵan dáramatlar da bólistiriledi. Bólistiriw qansha ádalatlı hám tuwrı bolsa, 
óndiristiń rawajlanıwına sonsha unamlı tásir kórsetedi, onı xoshametleydi. 
Ekonomikada miynet bólistiriliwi nızamı bar bolıp, oǵan kóre miynet túrleri 
úzliksiz kóbeyip baradı, miynet qániygelestiriledi. Usınday sharayatta insanlar ózine 
kerek bárshe nárselerdi ózleri jarata bermeydi. Sol sebepli olar ónimdi tovar 
sıpatında basqa tovarlarǵa almastıradı. Ayrıbaslaw mútájliklerdi qandırıw shártine 
aylanadı. Ayrıbaslaw eki usılda júz beredi: 1) Barter. Bunda bir ónim basqasına 
málim muǵdar salıstırmada ayırbaslanadı, bunda pul qatnaspaydı. Barter pul 
bolmaǵanında yamasa ol júdá qádirsizlengende júz beredi, sebebi, oǵan isenim 
joǵaladı; 2) Tovar ayırbaslaw. Bul bir ónimdi – tovardı basqasına pul quralında 
ayırbaslawdı bildiredi. Bunda, yaǵniy aldı – sattı payda boladı. Jaratılǵan ónimlerdi 
tutınıwdan aldın bólistiriledi. Bólistiriw – búl ónim hám xizmetlerdiń mútájliklerin 

---

9 
qandırıw jolında turli bóleklerge ajıratılıwı esaplanadı. Yaǵnıy jaratılǵan ónimler eki 
bólimge ajratıladı: 
1. Tutınıw fondı – adamlardıń tirishiligin támiynlewshi bólim. 
2. Toplaw fondı – bul óndiristi rawajlandırıw hám jámiyettiń baylıǵın asırıwǵa 
baǵdarlanǵan bólim. 
Tutınıw jaratılǵan ónim hám xizmetlerdiń mútájliklerin qandırıw ushın sarıplanıwın 
bildiredi. Ol eki turli boladı: adamlardıń jeke tutınıwı hám óndiris tutınıwı. Jeke 
tutınıwǵa tutınıw buyımları (azıq–awqat, kiyim – kenshek, turaq jay, turli xizmetler) 
kiritiledi. Óndiris tutınıwına mashina – úskeneler, qurılmalar, shiyki zat hám janılǵı 
kibiler sarıplanadı. Óndiris ekonomikaniń bas hám jetekshi noqatı bolsa, tutınıw 
onıń nátiyjesi bolıp, oǵan juwmaq jasaydı. Usinday háreket hár dayım tákrarlanıp 
turadı, sebebi, tutınbay turıp jasap bolmaydı, islep shıǵarmay turıp bolsa tutınıp 
bolmaydı. Sol sebepten ekonomikalıq iskerliktiń hár dayım toqtawsız júz beriwi 
talap qılınadı. Óndiristiń qaytadan júz berip, jańalanıp turıwı tákirar óndiris bolıp, 
bul ekonomikadaǵı aylanba háreketti bildiredi. Mútájlikler toqtawsız rawajlanıp 
barǵanlıǵınan olardı qandırıw ushın óndiris keńeytirilgen jaǵdayda tákirarlanıwı 
kerek, yaǵnıy, onıń kólemi hár dayım ósip barıwı kerek, bul bolsa ekonomikalıq 
ósiwdi bildiredi. Ekonomikalıq resurslar degende tovar islep shıǵarıw hám xızmet 
kórsetiw processlerinde paydalanıw múmkin bolǵan barlıq qural hám 
múmkinshilikler kompleksi túsiniledi. Ekonomikalıq resurslardı tómendegi 
toparlarǵa ajıratıw múmkin: 
1) tábiy resurslar (jer, jer astı baylıqları, suw, toǵay hám biologiyalıq resurslar); 2) 
jumısshı kúshi resursları (adamlardıń aqlıy hám fizikalıq qábiletleri); 3) kapital 
(payda alıw maqsetinde isletiletuǵın ımaratlar, stanoklar, mashinalar, ásbap-
úskeneler, imaratlar, qurılmalar, satıwǵa tayın tovarlar, pul qarjıları hám basqalar);4) 
isbilermenlik qábileti (adamlardıń islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiw processlerin 
shólkemlestiriw hám bólistiriw qábiletleri). Ekonomikalıq resurslardıń islep 
shıǵarıw faktorlarınan parqı sonda, olarǵa óndiriste tikkeley qatnasatuǵın jumısshı 

---

10 
kúshi, tábiy resurslar hám óndiris qurallarınan tısqarı hámme materiallıq resurslar, 
tovar hám pul rezervleri de kiredi. Sheklengen ekonomikalıq resurslardan ónimli 
paydalanıp, óndiris imkaniyatların hám mútájliklerdi qandırıw dárejesin asırıw 
zárúrligi ekonomikanıń aldına tómendegi mashqalalardı qoyadı: 1) óndiris hám 
xızmet kórsetiwdiń optimal variantların (eń zárúr hám qolaylı túrlerin) tańlap alıw 
hám resursların kóbirek óndiriske tartıw;2) ámeldegi resurslardıń hár bir birliginen 
tejep-tergep, nátiyjeli paydalanıw; 3) pán-texnika jetiskenlikleri hám jańa 
texnologiyalardı endirip, jańa energiya, material, shiyki zat túrleri, olardıń dereklerin 
tawıp paydalanıwǵa tartıw, resurslar ońimdarlıǵınıń asıwına erisiw. Bul 
mashqalalardı sheshiw zárúriyatı insanlardan tereń ekonomikalıq bilimlerge iye 
bolıwın talap etedi.
ekonomikalıq rawajlang’an ma’mleketlerde personaldı 
basqarıwdın’ sho’lkelestiriwshilik formaları - ka’rxana da’rejesinde kadrlar 
sıyasatının’ bag’darları -miynet nızamları ha’m konstitutsiyalıq huqıqıy nızamları 
arasındag’ı baylanıslar Pa’n boyınsha studentlerdin’ bilimine, oqıwına ha’m 
ko’nlikpesine qoyılatug’ın talaplar : - sotsiallıq bag’darlang’an bazar ekonomikasına 
o’tiw sharayatında ma’mlekettin’ sotsial-ekonomikalıq sıyasatı; - xalıq xojalıg’ı 
ha’m firmalar da’rejesinde personaldı basqarıwdın’ teoriyalıq tiykarların; - kadrlar 
bo’limi xızmetkerlerine ha’m menedjerlerge qoyılatug’ın talaplardı; - xızmetkerlerdi 
professional tan’law, bahalaw, jaylastırıw ha’m oqıtıw usılları ha’mde olardın’ 
jetiskenlikleri ha’m kemshilikleri; - kadrlardı jobalastırıw ha’m basqarıw ha’m 
mazmunın - jumısqa qabıllanıwda ha’m bosatıw ha’mde basqada lawazımlarg’a 
o’tkiziw boyınsha da’slepki xu’jjetlerdi ra’smiylestiriwdi; - bar nızamlardı ha’m 
miynet sha’rtnamalar tiykarında xızmetkerlerdi xoshametlew yamasa jazalaw 
boyınsha tuwrı qararlardı qabıllaw; - kadrlarg’a bolg’an qosımsha talaplardı anıqlaw 
ha’m za’ru’r uaqıtlarda olardın’ professional bilimin joqarlatıwda ilajlar islep 
shıg’ıw. «Personaldı basqarıw» pa’ni bir qatar sotsiallıq ha’m ekonomikalıq pa’nler 
menen o’z-ara baylanıslı. Olardan Ekonomikalıq teoriya, Miynet ekonomikası, 
Statistika, huquq, Menedjment, Psixologiya h.t.b. pa’nler kiredi.Personaldı basqarıw 
pa’nin oqıtıwda to’mendegi jan’a texnologiyalar qollanıladı` ashıq lektsiyalar, 
problemalıq sabaqlar, komp`yuter texnologiyaları, keys-stadiyaları, oyınlar 

---

11 
teoriyası, situatsiyalıq ma’seleler h.t.b. Bul pa’n tiykarg’ı sotsial-ekonomikalıq 
pa’nler oqıtılıp bolıng’annan keyin o’tiledi. Barlıq tu’rdegi oqıw saatların alıp barıw 
protsessinde u’lgili is da’stu’rinde keltirilgen a’debiyatlardan tısqarı jan’adan qabıl 
etilip atırg’an O’zbekstan Respublikası nızamları, ma’mleketimiz Prezidenti 
pa’rmanları, Vazirlar Mahkamasının’ qararları, ha’r tu’rli ko’rsetpelerden, internet 
saytlardan paydalanıw ha’m o’tiletug’ın temalarg’a tiyisli a’debiyatlardanda 
paydalanıw za’ru’r. Joqarı ta’lim sistemasında qa’nigelerdi tayarlawda bazar 
ekonomikası sharayatı o’zgerislerine o’z bilim ha’m ta’jriybeleri menen tez 
iykemlese alatug’ın, du’n`ya ju’zi standartlarına juwap bere alatug’ın zamanago’y 
kadrlardı jetkerip beriw a’hmiyetli ma’sele bolıp esaplanadı. . SHo’lkem - menedjer 
dju’n`yasının’ tiykarı, menedjmenttin’ payda bolıwı sebebi bolıp esaplanadı. 
№andayda topar sho’lkem bolıp esaplanıwı ushın, ol to’mendegi sıpatlamalarg’a iye 
bolıwı kerek` 
- eki yamasa onnan da ko’p adamlardın’ bolıwı 
- birdey maqsettin’ bolıwı 
- maqsetlerge erisiw ushın bir jumıs isleytug’ın topardın’ ag’zaları. SHo’lkem - bul 
ulıwma maqsetlerge erisiw ushın ha’reket etiwshi bir topar adamlar. 
Berilgen anıqlama formal` sho’lkemler ushın sa’ykes keledi, biraq formal` emes 
sho’lkemler bar. Olar formal` sho’lkemler ishinde payda boladı. Menedjment qıyın 
sho’lkemlerdi basqarıwdı u’yretedi. №ıyın sho’lkemler tek bir emes, bir neshe 
maqsetlerge erisiwde ha’reket etedi. Sol ushın bunday sho’lkemlerde personaldın’, 
olardı basqarıw sapası u’lken a’hmiyetke iye. Geypara sho’lkemler maqsetlerge 
erisiwde resurslardan paydalanadı, qayta islep shıg’adı. SHo’lkemlerdin’ 
paydalanatug’ın tiykarg’ı resurslardan` insan resurslar, kapital, materiallar, 
texnologiya ha’m informatsiya. Resurslardı qayta islew protsessi o’ndirislik 
sho’lkemlerdi jaqsı ko’rinedi. SHo’lkemler sırtqı ortalıq penen o’z-ara baylanısta 
boladı. SHo’lkem sırtqı ortalıqqa g’a’rezli. Sırtqı ortalıg’ı o’z ishine aladı` 
ekonomikalıq jag’daylardı, tutınıwlardı, profsoyuzler, hu’kimet aktleri, nızamlardı, 

---

12 
konkurentleri, ja’miyetlik ko’z-qaraslar, texnologiyalar. Bulardın’ barlıg’ı 
sho’lkemnin’ ishki ortalıg’ına ta’siyr etedi. SHo’lkemnin’ birden-bir sıpatlaması bul 
miynettin’ bo’listiriliwi. Egerde eki adam bir maqsetke erisiw ushın birge jumıstı 
orınlawda sol jumıstı bo’listiriw kerek. Egerde barlıq jumıs bir qansha bo’limlerge 
bo’liniwi - miynettin’ gorizontal` bo’listiriliwi. Kishkene sho’lkemlerde gorizontal` 
bo’listiriliwi onsha ko’rinbeydi, biraq qıyın sho’lkemlerde ayqın ko’rinedi` mısalı 
o’ndiris, marketing, finanslar. SHo’lkemlerde miynettin’ vertikal` bo’listiriliwi 
ko’rinedi. YAg’nıy basqarıw ha’reketinin’ lawazımlarg’a ılayıq bo’listiriliwi. 
Vertikal bo’listiriliwi basqarıwdın’ tiykarı bolıp esaplanadı. Maqsetlerge erisiw 
ushın, wazıypalar vertikal` bo’listiriw arqalı koordinatsiyalanadı. Basqarıw - 
sho’lkemlerdin’ maqsetlerine erisiw ushın insanıy ha’m materiallıq resurslardın’ 
koordinatsiyalanıwı. Koordinatsiyalaw ha’reketin a’melge asırıwshılar bul 
menedjerler bolıp esaplanadı. Menedjer o’z jumısında bir qansha problemalar bar` - 
sho’lkemnin’ ko’lemi. SHo’lkemnin’ ko’leminin’ u’lkeyiwi ko’plegen 
problemalardı payda etedi, sebebi personal bo’limlerde is islenip atırg’anlıg’ı 
haqqındag’ı baylanıstı joytadı. Adamlar bir-birin tanımaydı. Oldardı motivatsiyalaw 
ha’m koordinatsiyalaw qıyınlasadı ilim ha’m texnologiya. SHo’lkem ushın ilim 
ha’m texnologiyalar u’lken rol` atqaradı. Jan’a texnologiyalar sho’lkemnin’ 
na’tiyjeliligin joqarılatadı. 
- sho’lkemlestiriwshilik strukturası - bul sho’lkemnin’ o’zinin’ miynet protsessin 
bo’lek wazıypalarg’a bo’liw usıllar jıyındısı. a’r bir sho’lkem o’zinin’ strukturasına 
iye, biraq hesh bir-birine uqsası struktura bolmaydı. Struktura elementlerge iye` 
- gorizontal` differentsiatsiyası sho’lkemdegi orınlanatug’ın tapsırmalardı bo’lek 
birliklerge toplaw usılların aytamız. Gorizontal` differentsiatsiyanın’ ha’r qıylı 
tu’rleri boladı` orınlanatug’ın jumısı boyınsha; o’ndiriletug’ın o’nimi boyınsha; 
tutınıwshılar toparı boyınsha; jaylasıw ornı boyınsha; vertikal` differentsiatsiyası - 
sho’lkemdegi hu’kimlik da’rejelerinin’ sanı. SHo’lkemnin’ o’siwi menen 
da’rejelerdin’ sanı ko’beyedi. SHo’lkemge qanshama ko’p adam kirse, sonshama 
olardın’ ha’reketin koordinatsiyalaw qıyın boladı. Da’rejeleri ko’p sho’lkemler - 

---

13 
―uzın‖ sho’lkemler bolıp esaplanadı, al da’rejeleri az sho’lkemler ―ploskie‖ dep 
ataladı. Ko’plegen sho’lkemlerde basqarıw ha’reketi ierarxiyalıq strukturag’a 
boysınadı, yag’nıy ha’r bir basqarıwshı bir baslıqqa boysınadı. Egerde sho’lkemde 
bul ta’rtipke boysınbasa, onda struktura ―matrishnaya‖ dep ataladı. Bunday 
strukturada ha’r bir basqarıwshı eki baslıqqa boysınadı. Bunday struktura 
basqarıwdı qıyınlastıradı. adag’alaw ken’ligi ha’r bir baslıq ushın onın’ 
qarawındag’ı xızmetkerler sanı arqalı anıqlanadı. Basqarıw da’reje qanshama joqarı 
bolsa sonshama qarawındag’ı xızmetkerlerdin’ sanı az boladı. SHo’lkemnin’ 
ha’reket etiw variantları ko’p. Barlıq sho’lkemlerdin’ uqsas jeri do’retiw ha’m 
basqarıw tiykarında - insan haqqında ha’r qıylı tu’sinikler tur. Bir ta’repten 
adamlardı qadag’alaw arqalı na’tiyjeli jumıs islewge iytermelew kerek ekenligi 
aytıladı. Bul ushın xoshametlewdin’ ekonomikalıq formaların qollanılıwı kerek 
ekenligi ko’rsetilgen. Ekinshi ta’repten adamlar jeke ha’m ja’miyetlik 
abadanshılıqqa umtıladı. Bul ushın olar o’zleri na’tiyjeli jumıs isleydi, ishki 
qanaatlanıwshılıqqa erisedi. jumıs xızmetkerlerge o’zlerinin’ tvorshestvalıq 
uqıpların ashıw mu’mkinshiligin beredi. Adamlarg’a ishki ha’m sırtqı faktorlar 
ta’siyr etedi. Usı faktorlar arqalı adamlardın’ ha’reketine ta’siyr etiwge boladı. 
Persanaldı basqarıw negizleri insan jamiyetinin uzaq tariyxına barıp taqaladı. 
Qa’wimi (urıw) ja’miyetlerine birlesken adamzattın’ da’slepki wa’illeri a’dewir 
o’zlerinin’ sheklengen fizikalıq ha’m aqılıy resursların paydalanıw mashqalaların 
ku’n sayın sheship barg’an miynet bo’listiriliwi, miynet qılıw sebepleri ha’m intizam 
ma’selelerine dus kelgen. Pu’tkil insaniyat tariyxında en’ ko’p oqılatug’ın kitap 
bolg’an quranda ha’m adamlardı basqarıw menen baylanıslı ko’plegen mısallar bar. 
Jahan tariyxında ullı ma’leketshilikke tiykarlang’an saqıp quran Amir Temur 
tu’ziklerinde; «Ta’jiriybede ko’rilgenisbilermen ma’rtlik ha’m qu’sh – qayrat iyesi, 
qattıy isbilermen ha’m abaylap is tutıwshı bir adam mın’ – mın’lap ta’n’irsiz 
biyparıq adamlardan jaqsı.sebebi ta’jiriybeli bir adam mın’ adamg’a is buyıradı»dep 
jazg’an edi. Orta a’sirlerde qa’rxana ha’m sho’lkemlerdin’ ko’pshilik onsheli ko’p 
bolmag’an adamlardın miynetinen paydalag’an (shaması birden-bir istisno 
esaplang’an) birdey jumıslar ha’m isler ko’p jıllar ha’m ha’tteki a’sirler dawamında 

---

14 
orınlang’an. Persanaldı basqarıw ta’jiriybe tiykarında o’z xızmetlerine qarag’anda 
qarar qabıl etetug’ın ka’rxana ha’m sho’lkem iyesi bag’darlarınan biri bolg’an. Bul 
xızmet sırtqı ta’replerden pu’tkilley a’piwayı bolıp koriniwine qaramastan, orta 
a’sirler da’wiri insan lawazımına rejelestiriw ha’m rawajlandırıwg’a baylanıslı. 
Ko’plegen qızıqlı mısallarg’a bay. Sonday ak miynetti qollap – kuwatlaw (jollanba 
isshilerdin’ paydada qatnasıwı baylanıslı da’slepki rejeler) ka’sip ta’limi (tsex 
mektepler ) ha’qqıında mısallar tabıladı.
Bul teroiya ulıwma ka’rxana ha’m 
sho’lkemde basqarıwda ha’m a’sirese insan resursların basqarıwda «tınısh 
revolyutsiya» jasadı. «ilimiy basqarıw» teoriyasının’ tastıqlawınsha barlıq 
ka’rxanalar ushın basqarıw ha’m miynet sholkemlestiriwdin’ optimal ( en’ maqul) 
ha’m universal (ha’r ta’repleme)usılları bar bolıp olar miynet onmdarlıg’ın bir 
qansha asırıw imkanın beredi. Bul usıllardı pa’n ( ta’biyiy pa’nler, psexologiya) 
utıslarınan paydalanıw tiyykarıda bar is usılların turaqlı ra’wishte u’yreniw ha’m de 
eksperementler o’tkiziw tiykarında islep shıg’arıw usınıs etilgen edi. «ilimiy 
basqarıw» pikirlerinin’ tarqalıwına qarap ko’plegen ka’rxanalarda jan’a ka’sip 
wa’killeri – injenerler payda boldı olar is usılların u’yreniw xa’m qolaylastırıw 
menen shug’ıllanadı. Isshiler toparın sanaat ka’rxanalar shen’berinde birlestiretug’ın 
ha’m olardın’ miynetin mexanik xa’mde bir qıylı miynetke aylandıratug’ın 
mashinalasqan miynettin’ (islep shıgarıwdın’) rawajlanıwı a’melde barlıq sanaat 
mamleketlerinde ka’siplik awqamlardın’ tez pa’t penen o’siwne alıp keldi. Ka’siplik 
xareketi qudiretli ku’shke aylandı ol ozinin aqıbetleri ta’repinen ken’ ko’lemli 
ha’reketler is taslawlar boykatlar ha’m ha’tteki kompaniyalardın’ administratsiyası 
menen qurallı kelispewshiliklerge alıp keliwge uqıplı edi.
Basshılar ha’m 
qa’niygeler is tajiriybesinde tez-tez ushırap turatug’ın ―waqıttı talan-taraj 
qılıwshılar‖ dizimi 13.3- tablitsada keltiriledi. Bul jerde sonday-aq is waqtının’ 
biykar sarp bolıw sebepleri ha’m olardan qutılıw ushın ma’sla’hatlerde beriledi. 
Biraq sonnı este saqlaw kerek ―waqıttı talan-taraj qılıwshılar‖dın’ ha’mmesi bir 
qıylı boladı, olardın’ aldın alıw boyınsha qabıl qılınatug’ın qararlar ha’r bir basshıda 
ha’m qa’niygede tu’rlishe bolıwı mu’mkin. 

---

15