Tema: Kárxanalarda buxgalteriya esabin sho`lkemlestiriw tiykarlari

2




3-QOSIMSHA
OL


Buxgalteriya ham auditor qa`niyegeligi I-kurs 3-21 topar oqiwshilarina
oqiw a`meliyati ushin texnika qa`wipsizligi o`tildi

№	F.I.O	OQIWSHI QOLI	SA`NE

Islep shig`ariw ta`lim ustasi: ___________________________________



4-QOSIMSHA
OL


B.B.B metodı

Bilemen	Bilip aldım	Biliwdi qaliymen

1. 
   Kárxanalar buxgalteriya esabına qanday wazıypalar qóyıladı jáne bul wazıypalarǵa
   

bazar ekonomikası sharayatında qanday?

2. 
   Qanday nátiyjesinde hár bir kárxana ózi ushın bólek esap júrgiziw siyasatın du`zip
   

shıǵadı?
3. Buxgalteriya esabınıń qanday funksiyaların bilesiz?
4. Kárxana buxgalteriya esabınıń tiykarǵı wazıypaların sanap ótiń.
5. Buxgalteriya esabınıń tashkiIiy-huqıqıy tıykarIari buxgalteriya esabınıń qanday
milliy ulgilerine tıykarIanganIigini aytıń.
6. Kárxana basshısınıń huqıqIari nelerden ibarat?
7. Kárxana basshısınıń minnetlemelari nelerden ibarat?
8. Kárxana bas esapshısınıń huqıqları nelerden ibarat?
9. Kárxana bas esapshısınıń minnetlemeleri neIardan ibarat?
10. Kárxanalarda buxgalteriya xızmetin sho`lkemlestiriw tártibi qanday?

5-QOSIMSHA
OL

Tiykarg`i tu`sinikler
Kárxanalarda islep shıǵarıwdı operativ basqarıw maqsetlerinde júritiledi. Operativ (operativ) esap mámile júz bolıp atırǵan orınnıń ózinde hám qandayda bir-bir xojalıq operatsiyasın júz etiw waqtında júritiledi. Bul esaptıń kárxana jáne onıń strukturalıq bólindilerine ámeldegi basshılıq qılıw maqsetinde maǵlıwmatlami operativ túrde alıw hám olardan paydalanıw onıń parıq etetuǵın belgisi esaplanadı. Esaptıń bul túrin shólkemlestiriw, júrgiziw ushın arnawlı jollama talap etińmeydi. Operativ esaptıń ayriqsha qásiyetlerinen taǵı biri maǵlıwmattı demde jıynalısı hám jetkeziliwi bolıp tabıladı. Qadaǵalawdıń operativligin támiyinlew ushın xojalıq operatsiyalarınıń barıwı haqqındaǵı informaciyanı tezirek alıw kerek boladı. Sol sebepli operativ esaptıń maǵlıwmatları ılajı bolǵanınsha ańsatlaw jol menen belgilengenler etiliwi múmkin. Ulami tikkeley baqlaw jolı menen telefon, faks, telegraf, awızsha yamasa hújjetler arqalı jetkiziledi.
Operativ esaptıń maǵlıwmatlarınan mutloq anıqlıq talap etilmeydi, sebebi ulaming tiykarǵı waziypası - kuzatilayotgan obiektlerde júz bolıp atırǵan ózgeriwlami tezlik menen xabar qılıw bolıp tabıladı. Sol sebepli ámeliyatda operativ esaptan tek shamalıq informaciyanı alıw menen jetkiliklilanadilar. Operativ informaciya járdeminde - menejerler islep shıǵarıw, payda boyınsha tapsırmanı atqarılıwınıń barıwı, kárxananı támiyinlew hám ónim realizatsiyasi boyınsha tapsırmalaming atqarılıwı, tavar materiallıq bahalıqlar rezerviniń dárejesi hám de taǵı basqa kárxanalar, shólkemler, mákemeler menen esap -kitaplaming jaǵdayı hám de barıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlami alıwda paydalanıwadı.
Operativ esaptıń birpara maǵlıwmatlarınan tek kárxananıń strukturalıq bólegidagina paydalanilmay, olardı basqarıwshı organlarda da paydalanıladı. Bunday maǵlıwmatlar ulıwmalastırılıp, ishki operativ esabat quramına kiritiliwi múmkin. Operativ esabattıń kórsetkishleri ayırım tarmaqlar hám pútkil ekonomika kóleminde tiyisli processlami barıwı ústinen baqlaw hám de informaciyanı ulıwmalastırıw ushın xızmet etedi.Operativ esaptıń maǵlıwmatları olardan keyinirek paydalanıwda buxgalteriya yamasa statistika esabında qayta islenedi.
Statistikalıq esap. Bul esap jámiyetimizde júz berip atırǵan ǵalabalıq, sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy hádiyselerdi úyreniw hám baqlaw, olar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlami jıynaw hám de qayta islew sistemasınan ibarat. Xojalıq esabınıń bul túri pútkil mámleket ekonomikasın jáne onıń tarmaqlarınıń rawajlanıw procesin úyreniwge jóneltirilgen. Onıń obiekti bólek kárxana, shólkem, pútkil bir ekonomika yamasa onıń qandayda bir tarmaǵı boMishi múmkin.
Statistikalıq esapta úyreneip atırǵan obiekti hám qoyılǵan maqsetine qaray natura, miynet hám pul ólshew birliklerinen, ulıwmalasqan kórsetkishlami alıw ushın operativ hám buxgalteriya esabı maǵlıwmatlarınan keń paydalanıladı. Statistikalıq esaptı júrgiziw, shólkemlestiriw belgilengen qaǵıyda hám jollamalar menen tártiplestiriledi. Statistikalıq esabat formaları Finans ministrligi, Mámleket Statistika Komiteti, tiyisli keńseler tárepinen islep shıǵıladı hám tastıyıqlanadi. Bul esaptıń ayriqsha ózgesheligi sonda, birinshiden bir túrli sociallıq-ekonomikalıq processlami úyreniw, baqlaw hám analiz qılıwda kóp qollanıladı, ekinshiden, baslanıw hám tamamlanıw múddetleri belgilenedi. Statistikalıq esaptı operativ esaptan ayırmashılıǵı birinshiden sociallıq-ekonomikalıq processler tolıq ámelge asırılǵaninen keyin ǵana alıp barıladı, ekinshi ayırmashılıǵı ótkerilgen baqlaw nátiyjeleri belgilengen esabat formalarında pútin hám ulıwmalastırılǵan halda kórsetiledi.

Buxgalteriya esabı - hár qanday múlkshilik formasındaǵı kárxana xojalıq iskerligin jalpı, úzliksiz baqlaw hám baqlaw, júz bergen waqıya -hádiyselami esap registrlarida dizimnen ótkeriw, olarǵa qayta islew hám de hújjetlerge tiykarlanǵan halda finansvi^ esabat kórinisinde informaciyalardı paydalanıwshılarǵa usınıw sisteması bolıp tabıladı. Xojalik esabı tiykarınan tómendegi funksiyalardı atqaradı :

a) ekonomika tarmaqlarında júz balap atırǵan xojalıq processlerin gúzetip barıw ;
b) baqlaw arqalı alınǵan maǵlıwmatlami muǵdarlıq kórsetpelerde ańlatıw ;
c) kárxana, shólkem, shólkem xojalıq xızmetlerin baqlaw nátiyjelerin arnawlı hújjetlerde atap kórsetiw;
d) arnawlı hújjetlerde sáwlelendirilgen maǵlıwmatlami ulıwmalastırıw hám gruppalastırıw, xojalıq processleri ústinen qadaǵalaw o'matish hám de olarǵa tásir etiw.
Xojalıq esabınıń joqarıdaǵı funksiyaları ayırım kárxana, shólkem, shólkem hám ulıwma pútkil ekonomikanıń ekonomikalıq tárepten tiykarlanǵan ámeldegi hám kelesindegi joba kórsetkishlerin dúziwde, olar atqarılıwın ústinen qadaǵalaw aparıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı.
“Buxgalter” termini nemis tilinen awdarma etkende, 'isk-\y\o', halter-tutıw sózleriniń birikpesi bolıp, kitap tutatuǵın degen mánisti ańlatadı. Anglichan tilinde sóylewetuǵın mámleketlerde buxgalteriya esabı “accounting” dep júritiledi.
Buxgalteriya esabında hár qanday xojalıq operatsiyası boyınsha tiyisli tárzde dúzilgen, barlıq zárúrli kórsetkishlerge iye bolǵan, juwapker shaxslar tárepinen imzolangan hám tastıyıqlanǵan hújjet dúzilisi kerek. Buxgalteriya esabınıń boshq5 sa esap túrlerinen parq etip, bul esaptıń predmeti hám metodları qáliplesken bolıp, xojalıq iskerligi dawamında nızamda belgilengen elementlar boyınsha iskerlik júrgizedi. Buxgalteriya esabı járdeminde xojalıq jurgiziwshi subyektlar iskerligin bahalaw, payda hám zálellerin anıqlaw ushın tiykar jaratıladı. Buxgalteriya esabındaǵı jazıwlar tiykarında belgilengen múddetlerde esabat dúziledi.
Esaptı tuwrı shólkemlestiriw hám kárxananı nátiyjeli basqarıw ushın málim talaplarǵa ámel qılıw kerek. Bul talaplar tómendegilerden ibarat :
Esap hám joba kórsetkish! arining birligi. Bul talap kárxanada joba kórsetkishlerin esap kórsetkishleri menen salıstırıwlaw hám joba kórsetkishleriniń atqarılıwı ústinen úzliksiz qadaǵalaw aparıwdı támiyinleydi. Joba hám esap kórsetkishlerin salıstırıwlawdıń zárúrligi sonda, kárxananıń keleshektegi jumıslar rejesin dúziw ushın esap kórsetkishleri járdeminde ótken dáwirde qanday nátiyjelerge erisilgenligi tuwrısında maǵlıwmatlar aladı.
Esaptıń anıqlıǵı hám tuwrılıǵı. Barlıq esap maǵlıwmatları anıq hám tuwrı bolıwı hám de olar áyne waqıtta obiektiv bolishi kerek. Esap maǵlıwmatları tek tabıslami emes, bálki kemshiliklami da áshkara sáwlelendiriwi kerek.

3. Esaptıń ápiwayılıǵı hám túsinikli bolıwı. Bul talapǵa kóre, esap kórsetkishleri ápiwayı hám barlıq paydalanıwshılar ushın túsinikli bolıwı kerek, bul bolsa xojalıqtı basqarıwda hár bir xızmetkerge esap maǵlıwmatlarınan paydalana alıw múmkinshiligin beredi.

4. Esaptıń puxtalıǵı. Bul talapǵa kóre, esap jumısların úzliksiz jetilistiriw hám ápiwayılastırıw, esap aparıwdıń zamanagóy hám arzan usılların engiziwge esap xızmetkerleri sanın kemeytiw jolı menen erisiw múmkin.
5. Esaptıń tolıqlıǵı hám waqıtında atqarılıwı. Esap xojalıq procesiniń hámme tárepin iyelewi hám ol tuwrında tolıq sıpatlama beriwi kerek. Júz bolıp atırǵan xojalıq mámileleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar waqıtında beriliwi kerek. 0 'z waqtında hám tolıq alıp barılǵan esap járdemindegine kárxananıń xojalıq iskerligine tuwrı basshılıq qılıw, xojalıq procesin jetilisken úyreniw, júz bergen kemshiliklami waqıtında anıqlap, olardı saplastırıw múmkinshiliklerine ıyelewi múmkin.



6-QOSIMSHA
OL

TEST SORAWLAR

1. XojaIik jurgiziwshi subyektlarda buxgalteriya jumısların sho`lkemlestiriw ulıwma basshılıq kim tárepinen amaIga asıriladı?

A. Kárxana basshısı B. Finans ministrligi
C. Bas buxgalter D. Shólkemlestiriwshiler
2. Esap júrgiziw siyasatı dep...
A. Xojalıq jurgiziwshi subyektning buxgalteriya esabına aytıladı
B. Xojalıq jurgiziwshi subyektning finanslıq esabatına aytiIadi
C. Buxgalterya jumısshısınıń ilmiy tájriybe dárejesine aytıladı
D. Xo'jaIik jurgiziwshi subyekt basshısınıń buxgalteriya esabı hám moIiyaviy esabattı tarnoyiI hám tıykarIariga uyqas túrde júrgiziw hám dúziw ushın qollaniIadigan usıllar kompleksine aytiIadi
3. Xo'jaIik jurgiziwshi subyektning esap júrgiziw siyasatı BEMS dıń...
A. 2-san ulgi principlerıge
B. I-san and02 za tarnoyillariga
C. 4-san ulgi principlerıge
D. 7-san ulgi tarnoyillariga tiykarınan anıqlanıwı múmkin.
4. Kárxana buxgaIteriya esabınıń funksiyaIari tómendegilerden ibarat :
A. Qadaǵalaw, joba, informaciya, tahIil, esap
B. Esabat, qadaǵalaw, satıw, satıp alıw
C. TahIiI, basqarıw, sapa, tekseriw
D. Informaciya, tejew, satıw, esaptan shıǵarıw
5. «Buxgalteriya esabı tuwrısında»gi Nızam qabıl qiIindi:
A. 1992-jıl 30 –avgust B. 1997-jıl 30 -avgust
C. 1996 -jıl 30 -avgust D. 1998-jıl 30 -avgust
6. Kárxana basshısı nelerdi támiyinlewi shárt?
A. Buxgalteriya esabı tuwrı hám anıq júritiliwinı
B. Sheki onimlami jetkiziwdi
C. Esabatlami dúziwdi
D. Jumısshı -xizmetkerler menen támiyinlewdi
7. «Ónim (jumıs, xızmetler) ni islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetleriniń quramı hám de finanslıq nátiyjelerdi shakUantirish tártibi tuwrısında»gi Qaǵıyda qashan tastıyıqlanǵan?
A. 1998-jıl 6 -fevral B. 1999 -jıl 5-fevral
C. 1996 -yiI6 -avgust D. 1997-jıl 5-avgust
8. Buxgalteriya esabın normalar járdeminde basqarıw sisteması neshe dárejeli:
A. Úsh dárejeli B. Tórt dárejeli
C. Eki dárejeli D. Bes dárejeli
9. Kárxananıń esap júrgiziw siyasatın tańlaw hám tiykarlawǵa qaysı faktorlar tásir etedi?
A. Shólkemlestiriwchilaming sheshimi
B. Kárxana basshısınıń qarjları
C. Jumısshı hám xodirnlaming ilmiy tájriybe dárejesi
D. Múlkshilik forması hám iskerlik túri
10. Kárxananıń shereklik hám jıllıq finanslıq esabatına kim qol chekedi?
A. Bas buxgalter B. Kárxana basshısı
C. Materiallıq juwapker shaxs D. Bas buxgalter hám kárxana basshısı