Tema: Taw kanshilik jumıslarınıń ratsional baǵdarı

Tema: Taw kanshilik jumıslarınıń ratsional baǵdarı.

Taw kanshilik sanaatı - zamanagóy industriyanıń tiykarǵı sheki onim hám janar may bazası esaplanadı. Ol energetika hám xalıq xojalıǵınıń basqa tarmaqlarınıń tiykarǵı janar may dáregi bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, taw kenshilik sanaatı qara hám reńli metallurgiya, ximiya sanaatı, tóginler islep shıǵarıw sanaatı ushın sheki onim bazası esaplanadı. Xalıq xojalıǵında paydalanılıp atırǵan tábiy resursların 70% ni mineral sheki onimler quraydı.

Jáhán kóleminde qazib alınatuǵın paydalı qazilmalarning ulıwma muǵdarı jılına 9 -10 mln. t ni, kán massasınıń jıllıq ónimliligi bolsa 35-37 mlrd. t ni quraydı.
Ashıq usılda qazib alıw jumıslarınıń rawajlanıwı, jer astı usılında qazib alıwǵa salıstırǵanda ónimli, ekonomikalıq tárepten natiyjelili hám qawipsizliginde bolıp tabıladı. Ashıq usılda qazib alıwda jumıs ónimliligi jer astı usılına qaraǵanda 5-8 ret joqarı, ózine túser bahası bolsa 2-4 ret kem. Bul parq sońǵı 30 -40 jıl ishinde asıp barıwda dawam etpekte.
Paydalı qazilma baylıqlarına xojalıq, qurılıs, sanaat hám ilimiy maqsetler ushın qazib alınatuǵın hám sheki onim jaǵdayında yamasa qayta islengennen keyin isletiletuǵın barlıq túrdegi taw jınısları kiredi. Paydalı qazilmalar qurılıs hám sanaattıń hasası esaplanıp, mámleket ekonomikasında úlken orın iyeleydi. Onı sheki onim retinde qazib alıw hám qayta islew kólemi bolsa mámlekettiń islep shıǵarıw dárejesin, baylıǵı hám ekonomikalıq rawajlanıwın belgileydi.
Paydalı qazilmalarni ashıq usıl menen qazib alıwda qoplovchi hám óz ishine alıwshı taw jınısları da qazib alınadı. Paydalı qazilmalar hám qoplovchi hám de óz ishine alıwshı taw jınısları birgelikte kán massası túsinigi menen birlestiriledi. Taw jınısların paydalı qazilmalarga hám qoplovchi jınıslarǵa ajıratıw bul salıstırmalı túsinik bolıp tabıladı. Qazib alıwshı hám qayta isleytuǵın texnikalerdiń rawajlanıwı menen kóplegen qoplovchi taw jınıslarınan paydalı qazilmalar sıyaqlı paydalana baslandı jáne bulardıń sanı jıldan-jılǵa asıp barıp atır.
Hár túrlı taw jınısların qazib alıwda hám hár túrli qazilmalar, tereńliklerdi kovlash maqsetinde jer ústinde turıp alıp barılatuǵın jumıslar jıyındısına ashıq kán jumısları dep aytıladı. Úlken kólemdegi ashıq kán jumısları paydalı qazilma baylıqların qazib alıw menen ajıralmas baylanısda bolıp tabıladı. Bunda jer astında jatqan paydalı qazilma baylıqların qazib alıw menen baylanıslı barlıq jumıslar hám processler, ashıq kán imaratları arqalı ámelge asıriladı. Jer astı usılında qazib alıwda bolsa paydalı qazilma baylıqların arnawlı úskenelestirilgen jer astı imaratları járdeminde qazib alınadı. Kánlerdi ashıq usıl menen qazib alıwda taw kenshilik jumısları eki bólekke bólinedi:
 ochish jumısları (qoplovchi jınıslardı qazıw, tasıw hám jaylastırıw jumısları );
 qazib alıw jumısları (paydalı qazilma baylıqların qazıw, tasıw, bir jayǵa toplaw yamasa túsiriw jumısları ).

Ashıw jumısları paydalı qazilmani qoplab turǵan bos taw jınısların alıp taslawdan ibarat. Bul process paydalı qazilmaga jetip barıwdı támiyinlewi jáne onı qawipsiz halda qazib alıwǵa sharayat jaratılıwması kerek. Ashıw hám qazıw jumısları nátiyjesinde kar'er payda boladı.
Kar'er - paydalı qazilma kánlerin ashıq usılda qazib alıw ushın mólsherlengen hám úskenelestirilgen ashıq kán jer astınan qazılǵan tar jolı kompleksi bolıp tabıladı.
Islep shıǵarıw tiykarları hám maqsetleri ushın ochuvchi hám tayarlawshı jer astınan qazılǵan tar joldı birlestiretuǵın bólek kán tayarlaw jumısları ótkeriledi (tiykarǵı kúlkik hám yarım kúlkik, qirqma kúlkik hám yarım qirqma kúlkik hám basqa jer astınan qazılǵan tar jol ). Kán tayarlaw jumısların ótkeriwden maqset sonnan ibarat, bul qazıw jaylarına (zaboylarga) hám kán jumıslarınıń baslanıw frontiga transporttı keliwin támiyinlew ushın jol ashıp beredi.
Ashıq usılda qazıw qo'yidagilarni da óz ishine aladı :
 kon jáne onıń bólek uchastkaların tayarlaw jumısları (tiykarınan ústki bólegin tayarlaw );
 qazib olinayotgan taw jınısları dızbeki bekkemligin támiyinlew degi kán-rezerv qorǵalıwı hám imaratların esapqa alıw jumısları (suw teń salmaqlılıqın támiyinlew, kán jınıslarınıń óz-ózinen janıp ketiwin hám yuzaning deformatsiyasini aldın alıw daǵı qayta qayta tiklew jumısları hám t.b.jumıslar ).
Ashıq usılda qazib alıw texnologiyası.
«Texnologiya» termini ulıwma jaǵdayda qanday da bir texnikalıq islep shıǵarıw jumısların orınlawdı shólkemlestiriw usılları, quralları tuwrısındaǵı bilimleri kompleksi bolıp tabıladı.
Texnikalıq qurallardıń quwatın esapqa alǵan, fundamental bilimler nizamlıqlarına tiykarlanǵan usıllar menen qazib alınatuǵın hám mexanizatsiyalastırılgan qabıl tiykarında islengen, bir-biri menen baylanıslı kán jumısları processleri jıyındısına kánlerdi qazıw texnologiyası dep aytıladı.
Paydalı qazilmalarni ashıq usılda qazib alıw texnologiyası eki aspektni óz ishine aladı :
• ishlab shıǵarıw processleri texnologiyası (qazib alıw, tasıw hám taw jınısların gúdilew);
• ochiq kán jumısları texnologiyası (kán jer astınan qazılǵan tar jolı kompleksi retinde kar'er ortalıǵı hám waqıtı boyınsha konni qazib alıw qurılısı hám rawajlanıwı ).

Islep shıǵarıw texnologiyası qo'yidagilarni óz ishine aladı : tiykarǵı islep shıǵarıw processleri principleri, quralları, mexanizatsiyalaw kompleksleri hám shólkemlestiriw sxemaların ; taw jınısların qazib alıwǵa tayarlaw, qazıw -júklew jumısları, tasıw, gúdilew hám kán massasın bosatish.
Ashıq kán jumısları texnologiyası kar'er parametrleri, kán jer astınan qazılǵan tar jolın ótiw usılları, kar'erda kán jumısların rawajlanıw sxemasın, ashıw usılları hám qazib alıw sistemaların, ónim sapasın basqarıw usılları hám quralları, kán jumısların joybarlaw hám shólkemlestiriw principlerin qaray shıǵadı.
Aytıp ótilgen jumıslar málim bir tártipte ótkeriliwi kerek. Hár bir jumıs arasında texnikalıq sharayatlardı támiyinley alatuǵın kerekli waqıt aralıǵindaǵı ashıw hám qazib alıw jumısları frontini, ásbap úskeneler hám konni pútkilliginshe isletiwde islep shıǵarıw hám qawipsizlik jumısların tuwrı bólistiriwdi shólkemlestiriw kerek. Kar'er maydanı shegarasında yamasa onıń uchastkasında tártipli hám izbe-iz atqarılatuǵın ashıq kán jumıslarına qazıw sisteması (sistema razrabotki) dep aytıladı. Qabıl etilgen qazıw sisteması qo'yidagilarni támiyinlewi kerek:
 junıs baǵdarı daǵı qawipsizlik;
 olardıń rejelestiriliwi hám ekonomikalıq natiyjeliligi;
 kar'erning názerde tutılǵan islep shıǵarıw quwatı ;
 rezervlerdiń tolıq alınıwı ;
 barlıq paydalı qazilmalardan kompleks paydalanıw ;
 kán-rezerv (nedr) hám átirap ortalıq qáwipsizligi.
Uzaq waqıt isletiletuǵın kán jer astınan qazılǵan tar jolına (kúlkik hám jer astı jer astınan qazılǵan tar jolı ), qoplovchi jınıslardı tasıwǵa, paydalı qazilma baylıqların jerdiń ústki bóleginde jaylasqan qabıllaw punktlerine jetkiziwge, jerdiń ústki bóleginen islep turǵan jıyekke materiallardı, ásbap -úskenelerdi hám adamlardı tashib keltiriwdi támiyinlep turıwshı yaǵnıy jerdiń ústki bóleginen kar'er hám zaboyning islep turǵan jayınasha transporttıń keliwin támiyinleniwine konni ashıw sisteması (sxema vskritiya) dep aytıladı. Quwatı hám ónimliligi úlken bolǵan kán mashina mexanizmlerin hám úskenelerdi isletiw ushın, ashıq kán jumısları óndirisinde kán jer astınan qazılǵan tar jolı (keń maydanshalar, úlken uzınlıqtaǵı teksheler hám h.) úlken ólshemlerde bolıwı kerek. Kar'erda isletiletuǵın ekskvatorning ónimliligi jılına 10 million tonnaǵa shekem taw jınısların júklewge jetiwi ushın, joqarı maman kadrlar menen támiyinleniwi hám islep shıǵarıwdı anıq shólkemlestiriw kerek.

Paydalı qazilma kánlerin ashıq usılda qazib alıw ushın paydalı qazilma koni jer betinen onsha da úlken tereńlikte yotmasligi yamasa qazib alıw ekonomikalıq natiyjeliligi jer astı usılına qaraǵanda úlken bolǵanda qollanıladı. Ashıq kán jumısların aparıwda taǵı tómendegi shárt-shárayatlarǵa itibar qaratıladıki, olar arqalı islep shıǵarıw qawipsizligine eriwiladi: jer ústki hám jer astı suwini chetlashtirish, qordan qorǵaw, kóship ketiwi hám qulap túsiwi múmkin bolǵan tekshelerdiń qiyaligini támiyinlew hám bekkemlew, hám de taǵı basqa bir qansha ilajlar. Kar'erlarda atmosfera daǵı shańdıń hám gazdıń kóbeyiwi kóbinese buraw qudıqlardı qaziganda, ekskavatorlar járdeminde kán massasın kóp ret júklegende, orınlarda órt bolǵanda (kómirdi qazib alıwda ), dizel' janılg'ili mashinalar islegende, kar'er júk mashinaları úzliksiz háreket etkende hám basqa kemshilikler sebepli júz beredi. Bunday jaǵdaylarda jumıs jayların samallatıw, shańǵa hám órtga qarsı ilajlar ótkeriw kerek.
[В ответ на @alik_embergenoff]
Ashıq kán jumıslarınıń ajralıp turıwshı belgileri, abzallıqları hám kemshilikleri.
Kánlerdi jer astı usılında qazib alıw ashıq usılda qazib alıwdan sezilerli dárejede parıq etedi.
Ashıq kán jumıslarınıń ajralıp turıwshı belgileri:
1. Paydalı qazilmalarni qazib alıw tek ǵana bos taw jınısların alǵannan keyin ámelge asıriladı. Bos taw jınısları, yaǵnıy qoplovchi taw jınısları kólemi ádetde paydalı qazilma kóleminden 2-3 teńdey artıq boladı. Sol sebepli de ashıq kán jumıslarında tiykarǵı ǵárejet ashıw jumısları menen baylanıslı.
2. Ashıq kán jer astınan qazılǵan tar jolınıń ólshemi barlıq jónelis boyınsha sezilerli dárejede hám de úlken ólshem hám quwatqa iye bolǵan úskeneler hám quwatı úlken bolǵan portlaytuǵın element zaryadın qóllaw imkaniyatın beredi.
3. Bos taw jınısların alıp taslaw hám paydalı qazilmalarni qazib alıw tiykarınan ekskavator járdeminde ámelge asıriladı.
Ekskavator qollanılǵanda burawlaw hám portlatish jumısları nátiyjesinde maydanlanǵan kán massası ekskavator járdeminde transport qurallarına juklenedi hám kar'er maydanına shiǵarıladı.
4. Ashıq kán jumıslarında qollanılatuǵın kán-transport úskeneleri ólshemleri hám joqarı ónimliligi menen xarakterlenedi.
Burawlaw jumısları aylanba, pnevmozarbli, sharoshkali hám órtlı burawlaw stanokları járdeminde ámelge asıriladı. Skvajina diametri 160 -450 mm, tereńligi 20 -60 m, skvajinadagi zaryad massası 30 -50 kg den 500-600 kg ge shekem boladı. Kán massasın qazıw hám júklew jumıslarında bir kovshli hám kóp kovshli ekskavatorlar qollanıladı. Kán massasın tasıw tiykarınan temir jol transportı, avtosamosvallar hám lentali konveyerlar járdeminde ámelge asıriladı. Bunnan tısqarı ashıq usılda qazib alıwda bul'dozerler, dóngelekli skreperlar, ózi yurar júklegichlar hám basqa quwatlı úskeneler qollanıladı.
Kem jaǵdaylarda gidromexanik usıl menen ámelge asıriladı.
Ashıq kán jumısları jer astı usılına qaraǵanda tómendegi artıqmashılıqlarǵa iye:
1. Kar'erlarda miynet qawipsizliginiń joqarılıǵı hám islep shıǵarıw sharayatlarınıń qolaylıǵı.
2. Miynet ónimliligi pátaga 5-8 ret joqarı, ózine túser bahası bolsa 2-4 ret kem.
3. Kar'er qurılıs vakti páta qurılısı ushın ketken waqıttan talay kem.
4. Ashıq kán jumıslarında paydalı qazilmalarni joytıw kem hám túrli sort daǵı kónni bólek qazib alıw ańsat.
5. Kánlerdi ashıq usılda qazib alıwda zárúr waqıtta kárxananıń islep shıǵarıw quwatın asırıw múmkin.
Ashıq kán jumıslarınıń kemshilikleri:
1. Ashıq kán jumıslarında óndiriste úlken jer maydanların shegaralap alıw, geyde bolsa úlken maydanlarda grunt suwi dárejesin tómenlewine alıp keledi.
2. Ashıq kán jumısları ıqlım sharayatlarına baylanıslı boladı.