Tema: kletkaniń joqari fiziologiyaliq aktiv zatlari. Reje

Kletkanıń tez tásirleniwshiligi. Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, kletka ochnq sistema bolıp, ol sırtqı ortalıq menen mudami baylanısda bo'ladn. Kletka temperatura, ximiyalıq quramı hám basqa ortalıqlardıń ózgeriwine ayriqsha tásirleniw menen juwap beredi. Kletkanıń bul universal reakciyası h ol j a y r a n i n g t a 's i r c h a n l i g i dep ataladı. Kletkada ol yamasa bul ózgerislerge alıp keliwshi faktor bolsa tásirleytuǵın esaplanadı. Kletkanıń tásirleytuǵın faktorlarǵa bolǵan juwabı onıń komponentleriniń funktsional hám morfologiyalıq ózgerisleri arqalı ańlatpalanadı.
Eger tásirleytuǵın faktorga juwapan kletka tınısh jaǵdaydan ayriqsha bolǵan funktsiyanı (sekretsiya, ótkezgishlik, qısqarıw hám basqalardı ) orınlawǵa o'tsa, buǵan kletka qo'z g'a- l ol v c h a n l i g i dep ataladı.
Kletka qo'zg'aluvchanligi tez tásirleniwshiliktiń joqarı forması bolıp tabıladı. Kletka ózi ushın adekvat (uyqas) tásirden tısqarı normal jaǵdayda uchramaydigan jáne onıń ushın ayrıqsha bolǵan tásirleytuǵın faktorlarǵa dus keledi. Bul túrdegi qozǵawtıwshılarǵa ionlaytuǵın nurlar, temperatura, mexanik hám basqa tásirinler kiredi. Tuwrısıda, tásirleytuǵın faktorlar túrli, waqıt dawam etkeni sıyaqlı, kletkanıń olarǵa juwabı da hár túrlı bolıp tabıladı.
Iri sitologi D. N. Nasonov jáne onıń oqıwshıları uzaq jıllar dawamında kletkanıń túrli tásirinlerge juwabın úyreniwgen. Bunıń nátiyjesinde D. N. Nasonov paranekroz kontsepsiyasini jarattılar. Kletkaǵa túrli faktorlar (temperatura, ionlaytuǵın nurlar, gipoksiya hám basqalar ) tásir etkende kletkanıń olarǵa juwabı principial birdey boladı. Bul ózgerisler yadro hám sitoplazma kolloidi dispersligining ózgeriwinen ibarat. Sitoplazmaning jabısatuǵınlıǵı, boyaw menen boyalıwı asadı, onıń ortalıǵı ózgeredi. Bul ózgerisler jıyındısına paranekroz dep ataladı. Paranekroz baslanıw dáwirinde tásirleniw toqtatilsa, keyin basıp qaytadı.
Uzaq hám kúshli tásirleniw nátiyjesinde kletka nobud boladı. Paranekroz kletkanıń ólimi- nekrozga ótiwde bir basqısh esaplanadı.
Kletka organellalari ziyanlaytuǵın tásirinlerge túrlishe sezim menen juwap beredi. Eń bayqaǵısh organellalar mitoxondriya, Golji kompleksi, tegis endoplazmatik tor membranaları, hu-dikobraz qabıǵınıń arnawlı strukturaları bolıp tabıladı. Granulyar endoplazmatik tor, yadro qabıǵı ziyanlaytuǵın tásirlovchiga ádewir shıdamlı boladı.
Kletka háreketi tásirot menen tıǵız baylanıslı bolıp, háreket tásirliliktiń sırtqı kórinisi bolıp tabıladı. Háreket kletka ishinde element almasınıwınıń ózgeriwi nátiyjesinde payda boladı. Hárekettiń eń ápiwayı túri sikloz esaplanadı. Bul háreketde sitoplazma ishinde organellalarning hám basqa strukturalardıń jılısıwı kuzatilib, kletka sırtqı tárepden háreketsiz kórinedi. Bul háreketke mısal etip mitoz bóliniw dáwirinde centriolalarning hám xromosomalarning jılısıwın alıw múmkin. Sitoplazma jabısatuǵınlıǵınıń asıwı (zoldan gel jaǵdayǵa ótiwi) háreketti páseytiwtirsa, jabısatuǵınligiring tómenlewi (geldan zolga ótiwi) siklozni kúshaytadı.
Amyobasimon háreket bir kletkalı haywanlar menen kóp kletkalı haywanlardıń birpara kletkalarına xos bolıp tabıladı. Amyobasimon háreket qılıw aq qan denechalari - leykotsitlarga, birik-tiruvchi toqıma kletkaları - makrofaglarga tiyisli sonda da, biraq regeneratsiya dáwirinde organizmdiń tolıq kópshilik Kletkaları sol jol menen háreket etiwi múmkin. Amyobasimon háreket dáwirinde kletkalar ótirikoyoq (psevdopodiya) payda etip, sol ótirikoyoqlarga kletka denesiniń bolmıs strukturaları qóyıladı. Nátiyjede kletka ótirikoyoq uzınlıǵı boyınsha háreket etedi.
Kiprikchalar hám xivchinlar járdeminde háreket qılıw haivon hám ósimlik kletkalarında gúzetiledi. Nápes jollarındaǵı Kiprikchalar háreketi nátiyjesinde bul jollarǵa túsken jat elementlar tısqarına shıǵarıp jiberiledi. Jatır naylaridagi Kiprikli epiteliy máyek kletkanıń háreketin támiyinleydi. Kiprikchalar kelisip háreket etedi, yaǵnıy bir Kiprikchadan keyin keyin-gisi qısqarib, jalpısına tolqınsimon háreketti júzege keltiredi. Xivchinlar járdeminde er adam jınıslıq kletkaları - spermatozoidlar háreket etedi.
Evolyutsion rawajlanıw dawamında harkatning eń joqarı forması - bulshıq et háreketi qáliplesedi. Bul háreketti tegis bulshıq et kletkaları hám kese-targ'il bulshıq et talshıqları atqaradı. Bunday háreket arnawlı beloklar - aktin hám miozinning óz-ara tásiri nátiyjesinde júzege keledi («Bulshıq et toqıması» ga q.)