Tema: Kishi jastaǵi oqıwshilarda ilimiy du`n`ya qarastin` elementlerin rawajlandiriwda ana tilin u`yretiwdin` ahmiyeti

Tema: Baylanisli sóylew. Awizeki hám jazba bayan
REJE:

1.Bayan jazıwǵa úyretiw jolları

2.Bayan jazıwdaǵı izbe-izlik

3. Bayan jazıwdaǵı qáteler ústinde islew

Bayan jaziwǵa tayarliq isi oqiwshilar menen gúrrińlesiwden baslanadi. Sebebi, muǵallim mektepke bala keliwden olardi sorawǵa juwap beriw, súwretlerge qarap óz turmisinan kórgeni, yesitkeni, boyinsha qisqa sóylep beriw, sorawlarǵa juwap beriw isleri menen hár kúni shuǵillanadi. Bul boyinsha hár qiyli jumis islep, bul baǵdarda jumis islewdiń dáspleki kónlikpesin aliwǵa, tájriybe toplawǵa múmkinshilik asadi.

Bayan dóretiwshilik jumistiń eń joqarǵi formasi bolip, mektepte óz-aldina orin tutadi. Barliq sóylewge tiyisli shiniǵiwlar belgili bir mazmundaǵi bayanǵa boysinadi.

Bayan balalardi rawajlandiriwda paydali qural bolip, sezimlerin oyatadi, aqliy erkinlikke, pikirlewge kórgen keshirgenlerin hám ózlestirgenlerin bahalawǵa, baqlawǵa, waqiya hádiyselerdiń ortasindaǵi baylanisti tabiwǵa, olardi salistiriwǵa, juwmaq shiǵariwǵa úyretedi. Bayan pikirdi tártipke saladi, oqiwshilarda ózine, óz kúshi hám imkaniyatlarina isenim tuwdiradi.

“ Bayan ” – bul tiykarinan arabsha sóz bolip, mánisi “ jaratiw ”,“ payda etiw ”, “baslaw ” degendi ańlatadi. Bul sózdiń mánisi házirgi waqitta tiykarinan, oqiwshilar tárepinen jazilatuǵin dóretiwshilik jazba jumisi mánisinde qollaniladi.

Bayan - dóretiwshilik jumis bolip, ol oqiwshidan iskerlikti, qiziǵiwdi, pikir bildiriwdi talap etedi. Material tayarlaw, oni tártipke saliw, shiǵarma kompozitsiyasi hám reje haqqinda oylaw, sóz, sóz birikpelerin tańlaw, gáp dúziw hám olardi óz-ara baylanistiriw, imlani tekseriw siyaqli barliq quramali jumislar bul oqiwshidan aqliy kúshin toliq iske saliw menen birge, óz aqliy iskerligin basqariw kónlikpesi hám talap etiledi.

Bayan oqip berilgen úlgi tekst mazmunin belgili tayarliqtan soń jazba túrde qayta bayanlaw bolip yesaplanadi.

Bul balalardiń keleshek jumis islewiniń dáslepki qádemi, keleshekte bayan jaziwǵa tayarliǵi bolip espalanadi. Sebebi, oqiwshiniń kórgenin, esitkenin, oqiǵanin bayanlap beriwi eki baǵdarda islenedi: birinshi awizsha bayanlaw, ekinshi jazba bayanlaw.

Buniń jazba túrde bayanlaw túri qospali bolip keledi. Buǵan woqiwshilar muǵallim tárepinen tapsirilǵan, úyretilgen kóp ǵana shiniǵiwlardiń nátiyjesinde ǵana jaqsi meńgerip, nátiyjeli juwmaqqa kele aladi. Bul ushin muǵallim izbek-izlik penen turaqli jumis isleydi. Bul ushin:

a) muǵallim tárepinen berilgen sorawlarǵa juwap beriw;

b) oqiǵanin, kórgeni, esitkenin izbe-iz baylanisli sóylep beriw;

v) oqiǵan tekstlerine yamasa oniń yarim bóleklerine óz tusinigi boyinsha at qoya biliw;

g) oqiǵan tekstine (gúrrińine) sorawlar túrinde jobalar dúze biliw;

d) muǵallim tárepinen usinǵan qisqa tekstlerdi toliqtira biliw; oniń dawamin dúze aliw, ayirim úzindilerdi (waqiyalardi) ózinshe qosip aytiw hám t.b.

e) oqiǵan gúrrińleri (qisqa tekst) boyinsha ózinshe hár qiyli jumislar islew (dóretiwshilik jumis, ol boyinsha hár qiyli izbe-iz súwretler saliw hám t.b.)

j) sorawlar ústinde jumis islewdiń ápiwayi túrleri 1-klass balalariniń oqiwǵa kemlewinen baslanadi da, keyin ala tekst ústinde jumis islewge ótedi.

Mine usiniń dáslepki dáwirinen hám oqiw kitabinda berilgen ápiwayi bir jumis túrinen misal kóreyik. Máselen, álipbedegi «jazdi qalay ótkerdik» degen temaǵa baylanisli muǵallim oqiwshilar menen gúrrińlesedi. Muǵallim soraw beredi, balalar súwretke qarap otirip juwap beredi. Bul oqiwshilardińyeń dáslepki sóylesiw basqishi. Soń bunday yetip, oqiwshilardiń kórgenlerin aytip beriw, sorawlarǵa juwap berip úyreniw kem-kem qiyinlasip baradi.

1-klasqa arnalǵan oqiw kitabinda «ǵarri menen aqliǵi» gúrrińi berilgen. Buni oqiw menen olar minaday sorawlar ústinde jumis isleydi.

1. Balasi ǵarrini ne ushin bólek otirǵizdi?

2. Aqliǵi ne isleydi?

3. Aqliǵi aǵasina ne deydi?

4. Kimdiki duris?

Muǵallim usinday sorawlar arqali oqiwshilar menen gúrrińlesedi, keyin juwmaqlar, balalardiń bul tema boyinsha bilgenlerin bir izbe-izlikke túsiredi. Bunnan keyin bayan jaziw isine kóshiwine múmkinshilik boladi. Bul isler ústinde basqasha qosimsha jumislar da islewi múmkin, máselen, yeger balalarda sóylew tájriybesi bar bolǵan jaǵdayda sorawǵa juwap beriw menen shuǵillaniwdan basqa oqiǵani boyinsha joba dúzip, sol joba boyinsha izbe-izlik penen mazmunin bayanlap beriw ústinde de, ol boyinsha súwretleme islewge de boladi.

Bunnan keyin bayanlawdiń qiyinlaw basqishi-oqiǵan gúrrińlerine at qoyiw, olardi bóleklerge bólip, olarǵa atlar tabiw, solar ústinde jumis islew basqishlarina ótiwge boladi. Bunday jeńilden awirǵa qaray izbe-izlik penen óqiwshilardiń óz túsiniklerin bayanlap úyreniwi-bayan jaziwǵa tayarlawda jaqsi nátiyjege erisiwge alip keledi.

Baslawish klass balalarin bayan jaziw jumisina kónliktiriw, olardiń sóylewin rawajlandiriwdaǵi basli máselelerdiń biri. Sebebi, sóylew, óz pikirin, ekinshi tárepke beriw, olar ushin yeń bir qiyin is bolip yesaplanadi. Usi jaǵdayda oqiwshilar menen bayan, bayanlay biliw ústindegi jumis yeń áhmiyetli qúral. Bunda balalar ádebiy tildiń normalariniń yeń ápiwayi túrleri menen hám qaqarmanlardiń sóylew úlgileri menen tanisadi hám keleshekte shiǵarma jaziwdiń dáslepki tiykarlari salip baradi. Bul birinshi mektepke kelgen kúnnen-aq baslanip, birinshi klastiń ekinshi yariminda awizsha bayanlaw menen jazba bayanlaw dawam etip atiradi. II, III, IV klaslarǵa kelgende qáliplesip keledi. Biraq bunnan keyingi úsh klasta biri normaǵa túsedi degen túsinik kelip shiqpawi tiyis.

Hár bir klastiń baǵdarlamasina sáykes óziniń qiyinshiliqlari ushirasip otiradi. Sonliqtan, bayan jazdiriwda hár bir klastiń jas bilim ózgesheliklerin ysapqa ala otirip, tema tańlay biliw, tańlaǵan temamizdi duris qolayli jollar menen jazdira biliw, nátiyjeli jumis islewdiń tiykari dep esaplanadi. Máselen, birinshi klastiń balalari ushin qurilisi yeń ápiwayi, qisqa mazmuni túsinikli bolǵan gúrrińler tańlap aliw orinli.

Mekteplerde usi dáwirlerge shekem bayan jazdiriw tájriybelerin qaraǵanimizda balalardiń uǵimina sáykes keletuǵin gúrriń ústinde islew qalay dep sanalip kiyatir.

Bayan ushin tańlawǵa tiyisli gúrrińge minanday talap qoyiladi:

a) tańlanǵan gúrrińde epizod kóp bolmawi;

b)ondaǵi gápler, sózler oqiwshilarǵa túsinikli boliwi;

v) gúrrin 3-4 bólimnen bolip, bir-biri menen baylanisin, olardiń bir-birinen ayirilip turiwi;

g) gúrriń qaharmanlari oqiwshilardiń túsine aliwina qolayli boliwi;

d) gúrriń oqiwshilardi qorshaǵan turmisqa jaqin, úlgi alarliq sipatqa iye boliwi;

e) gúrriń balalardiń oqiw kitabinda berilgen materiallardan, qosimsha bayan ushin berilgen shiǵarma úlgilerinen, gazeta, balalar ádebiyati, ertek hám t.b. shiǵarmalardan alinǵan boliwi tiyis.

Bayan ushin tańlanǵan gúrrińdi dáslep oqiwshi ózinshe oqiydi, keyin muǵallim oqip, ol ústinde gúrrińlesedi, onnan soń balalar bayan jazadi. Bilayinsha qaraǵanda bul bir ápiwayi ǵana boyaǵani menen jumis islewdiń barisinda ǵana buniń qiyinliǵi seziledi. Sonliqtan muǵallim klastiń jaǵdayina qaray otirip, bayan jaziwdiń belgili bir variatin tańlap aliw kerek.

Oqiwshilardiń bayan jaziw isine tómendegi talaplar qoyiliwi talapqa juwap beredi:

a) berilgen gúrrińdegi faktlar duris óz mánisinde beriliwi;

b) oqiwshiniń bayanlawi-mazmuni tiykarinda qisqa, toliq, izbe-izlik penen bayanlana biliw;

v) oqiwshi tárepinen jazilǵan bayan jumisi orfografiyaliq, stilistikaliq jaqtan normada duris dúzim biliw;

g) oqiwshiniń dúzgen jobasi, yamasa sorawi tiykarinda izbe-izlik penen bere biliw;

Muǵallim tárepinen bayanǵa qoyilǵan bul talap tiykarinda oqiwshiniń bayandaǵi ózgesheligi, toliq, qisqa bayanlawi, waqiyani mazmunina sáykes yamasa ózinshe bere biliwi eske aliniwi shárt.

Oqiwshilardi bayan jaziwǵa úyretiwge kónliktiriw isi kópshilik jaǵdayda jumisti joqaridaǵi aytilǵanday uyimlastiriwǵa baylanisli bolǵani menen bayan jumisin alip bolǵannan keyingi oni tekseriw, analizlew isinede kóp nárse baylanisli yekenligin yesten shiǵarmawimiz tiyis.

Muǵallim tárepinen oqiwshilardiń jazǵan bayan jumisi toliq tekserilip, olardiń jumisi baǵdarlamaliq talapqa sáykes bayanlaniwi tiyis. Tekseriw dáwirinde qátelerin qarap shiǵip, oni gruppalap, sani aniqlaniwi tiyis: gúrrińdi ózinshe bayanlap, pikir júrgiziwi, gáplerdiń baylanisliliǵi, sózlerdi orninda duris qollana biliwshiligi, orfografiyaliq, punktuatsiyaliq qáteleri ayirim-ayirim yesaplanadi.

Tekserilgen bayan jumisi kelesi sabaqta klasqa alip kelinip, oqiwshilarǵa taratilip beriledi. Oqiwshilar bir qatar qarap shiǵip, muǵallimniń kórsetken kemshiliklerin kórip shiǵadi hám ol ústinde oylaniwǵa múmkinshilik beredi.

Muǵallim oqiwshilardiń jibergen kemshiligi, jetiskenlikleri ústinde analiz ótkeredi. Bunda gáp, sóz ústinde ketken kemshilik taxtaǵa jazip, oqiwshilardiń qatnasi menen dúzetilip, dápterine durisin qayta jaziwǵa tapsiriladi. Yeger orfografiya menen punktuatsiyadan ketken qáte bolsa, qanday orfogrammaǵa sáykes qáte yekenligin sorawlar arqali aniqlap, olardi sol orfogrammaǵa sáykes oqiwshilarǵa dúzettiriledi. Eger bayan jaziwdiń barisinda ayirim waqiya úzindilerin qaldirip qoyǵan bolsa yamasa shala islegen bolsa, oni da sorawlar arqali toliqtirip dúzettiredi, ayirim jaǵdaylarda qayta jazdiriwǵa da boladi. Bunda muǵallim jumistiń jaǵdayin hár tárepleme oylastirip islew máselesin oylanip sheshiwi shárt. Bul jerde jumis kóbinese muǵallimniń tikkeley basshiliǵinda ótedi. Al jumisti basqa variant boyinsha da alip bariwǵa boladi.

Muǵallim dúzetip kelgen jumislarin oqiwshilarǵa taratip beredi. Oqiwshilar muǵallim tárepinen kórsetilgen kemshiliklerdi kóriw menen ózleri dúzetedi. Bunda oqiwshilarǵa awirmanliq túsedi. Muǵallim bul jerde oqiwshilardiń múmkinshiligin yeste tutip is tutiwi tiyis. Muǵallim bunday jaǵdayda hámmegi birdey járdem bere almay, jeke islesiw menen kómek beredi. Eger hámmege birdey ortaq kemshilik bolsa, bunda da orfogramma arqali oqiwshilardiń yesine salip jiberiwge boladi.

Ekinshi klass oqıwshıları jazǵan bayan oqıtıwshı tárepinen tekseriledi hám álbette, sabaqta analiz qılınadı. Biraq oǵan óz aldına sabaq ajıratılmaydı. Buǵan náwbettegi sabaqtıń 10-15 minutın ajıratıw jeterli. Jaqsı tayarlanǵan oqıwshınıń jumısında qáte bolmaydı: kópshilik oqıwshılar tayar reje sorawlarına ǵana juwap beredi. Belgili sózlerdi ǵana isletedi. Sonıń ushın jazılǵan jumıstıń mazmunı hám metodı usınıs etilgen bayan tekstine jaqın boladı. Eger ekinshi klass oqıwshıları bayandı aqırına shekem jaza almasa, olardıń bahaların tómenletiw usınıs etilmeydi, sebebi, olar ele júdá áste jazadı.

Oqıwshılar bólimleri aralas, yaǵnıy ornı almastırıp berilgen gáplerden gúrriń dúziwde mazmundaǵı izbe-izlikti awızeki ózlestiredi. Sonnan jumıs ushın beriletuǵın tekstler yamasa gúrrińdi payda etetuǵın gápler tártibi buzılǵan halda jazıw taxtasına jazıladı. Mine usınday jumıs túrine mısal etip «Kúsh birlikte» tekstin keltiremiz.