Tema: "Genetikalıq ortalıq hàm bala rawajlanıwı "

Mutatsion o`zgeriwshen`lik na`sillik belgilerinin` tosattan o`zgeriwi na`tiyjesinde payda boladı, ol sapa o`zgerislerdi keltirip shıg`aradı, bul o`zgerisler na`silden na`silge beriledi.
Kombinativ o`zgeriwshen`lik ha`r qıylı poroda haywanlar yamasa ha`r qıylı sort o`simliklerdi shag`ılıstırıw na`tiyjesinde payda boladı, bunda ha`r qıylı genlerdin` o`z-ara baylanısı esaplanadı.
Modifikatsion o`zgeriwshen`lik sırtqı shariyatlardiń tuwrı ta`siri astında organizminde bolatug`ın o`zgeriwshen`lik. Bul o`zgeriwshen`lik na`silden na`silge o`tpeydi.
Korrelyativ o`zgeriwshen`lik organizmge ta`n bolg`an belgi ha`m qa`siyetlerdin` bir-birine baylanıslılıg`ı na`tiyjesinde payda boladı. Individiual rawajlanıw protsesinde organizmde morfologiyalıq, bioximiyalıq ha`m fiziologiyalıq o`zgerisler payda bolıp turadı.Bul o`zgeriwshen`likke fenotipli o`zgeriwshen`lik delinedi. Genetika pa`ni na`sil quwıwshılıq ha`m o`zgeriwshen`likti u`yreniw protsessinde ju`da` ko`p quramalı wazıypalardı atqaradı. Genetika ata-ana na`sillik belgilerinin` balalarına o`tiwi ha`m olarg`a realizatsiya qollanılıwı genlerdin` o`zgeriw mexanizmin, onın` ayrım belgiler rawajlanıwına ta`sirin u`yrenedi. Genetika ha`r qıylı faktorlar ja`rdeminde na`sillik materialdı o`zgertip, jan`a na`sillik ta`biyatqa iye bolg`an haywan, o`simlik ha`m mikroorganizmlerdi jaratıwı mu`mkin. Bunnan tısqarı, genetika adam ha`m haywanlarda ushırasatug`ın ko`plegen na`sillik keselliklerdin` aldın alıwı, olardı joq etiw ilajların ko`rsetip beriwi mu`mkin.Genetikalıqa páni, barlıq tiri organizmlerge tán bolǵan irisiyat, ózgeriwshenlik nizamlıqların úyrenedi hám olardı basqarıw metodı esaplanadı.
Genetika - tiri organizmlerdiń óz belgileri hám qásiyetlerin kelesi áwladlarǵa ótkeriw, yaǵnıy naslden-naslge beriw ózgesheligi bolıp tabıladı.
Genetika sebepli áwladlar aralıq materiallıq hám funksional izbe-izlik támiyinlenedi. Organizmlerdiń óz-ara uqsawlıq hám aǵayınlıq dárejesine qaray shańaraq, urıw, tur sıyaqlı sistematik gruppalarǵa arnawlı bir tártipte bólistiriliwiniń tiykarında da genetika jatadı. Genetika organizmler ontogenezining turaqlılıǵı, ontogenez basqıshları izbe-izligin jáne bul processlerde elementlar almasinuvi qásiyetlerin belgilep beredi. Genetika sebepli organizmler hár túrlı gruppalarınıń salıstırǵanda ǵárezsizligi, olardıń pútin sistema (populyatsiyalar, túrler) klasında arnawlı bir jasaw sharayatına maslasqanlıq qásiyetleri saqlap qalınadı. Usınıń nátiyjesinde genetika evolyutsion processtiń eń tiykarǵı faktorlarınan biri esaplanadı. Genetikanıń taǵı bir ózgesheligi onıń ózgeriwsheńligi bolıp tabıladı.
Ózgeriwshenlik - tiri organizmlerdiń sırtqı hám ishki faktorlar tásirinde jańa, ózgergen belgi hám qásiyetlerin payda etiwden ibarat. Ózgeriwshenlik sebepli organizmler óz ájdadlarınan hám de bir-birinen, óz belgi hám qásiyetleri menen parıq etedi. Bunıń nátiyjesinde olarda túrme-túrlıq kórinetuǵın boladı.
Genetika páni, organizmlerde, olardıń belgi hám qásiyetleriniń naslden-naslge beriliwin támiyinleytuǵın gen dep atalıwshı násillik birlik bar ekenligin tastıyıq etdi. Hár qaysı organizmdegi barlıq genlerdiń jıyındısı onıń genotipini quraydı. Organizmdiń rawajlanıwda payda bolǵan belgi hám ayrıqshalıqlardıń jıyındısı onıń fenotipi dep ataladı.
Gen - genetikanıń elementar bólekshesi bolıp tabıladı. Hár bir gen bir násillik ózgeshelik ushın juwap beredi. Gen - DNK molekulalardıń uchastkası bolıp tabıladı. Genetika haqqındaǵı tolıq informatsiyani DNK molekulası beredi.
Genetika óziniń rawajlanıwda jetew basqıshnı basıp ótti.
I-Basqısh. G. Mendel genetika nızamların ashtı. Genetika nızamları tómendegilerden ibarat :
a) organizm belgi hám qásiyetleriniń násillik tiykarın genler quraydı ;
b) genetika birligi bolǵan genler salıstırǵanda turaqlı bolıp tabıladı;
v) hár bir gen hár túrlı (dominat hám resessiv) jaǵdayda boladı ;
g) dene kletkalarında genler jınıslıq hujaradagina salıstırǵanda eki úles kóp.
II-basqısh. A.Vesmon kórsetiwinshe, jınıslıq kletkalar, organizmdiń qalǵan bólimlerinen ajralıp turadı hám sol sebepli somatik toqımalarǵa tásir etetuǵın faktorlarǵa dús bolmaydı.
III-basqısh. X. Friz áwladdan -áwladqa ótetuǵın mutatsiyalar bar ekenligin jańalıq ashtı, olar diskret ózgeriwshenliktiń tiykarın tashkil etardi. Onıń boljawınsha, jańa túrler mutatsiyalar áqibetinde júzege kelgen bolıp tabıladı.
Genetikadaģı mutatsiya túsinigi sinergetikadagi fluktuatsiya túsinigine uqsas bolıp tabıladı. Mutatsiya - bul gen quramınıń bólekan ózgeriwi bolıp tabıladı. Onıń sońǵı effekti - mutant genler tárepinen kodlanatuǵın beloklar ózgeshelikiniń ózgeriwi bolıp tabıladı. Mutatsiya nátiyjesinde júzege kelgen belgi joǵalıp ketpeydi, bálki toplanıp baradı. Mutatsiyalar radiatsiya, ximiyalıq birikpeler, temperatura ózgeriwi hám aqır-aqıbetde ápiwayıǵana kútilmegen jaǵday bolıwı múmkin.
IV-basqısh. Tóbeas Morgan genetikanıń xromosomalar teoriyasın jarattı, oǵan kóre hár bir biologiyalıq túrge óziniń qatań belgilengen xromosomalar sanı xos bolıp tabıladı.
V-basqısh. G. Miller genotipni rengen nurları tásirinde ózgeriwi múmkinligin jańalıq ashtı. Aqıbette, genetikalıqada jańa jónelis payda boldı hám gen injeneriyasi dep atala baslandı. Ol genetikalıq mexanizmge tásir etiwdiń úlken múmkinshiliklerin hám qawip-xaterlerin keltirip shıǵaradı.
VI-basqısh. Dj. Bidl hám E. Tatum biosintez processlerdiń genetikalıq tiykarların anıqlawǵa eristiler.
VII-basqısh. Djeyms Uotson hám F. Krik DNK molekulyar strukturası modelin jáne onı replekatsiya qılıw mexanizmin usınıs etti. Yaǵnıy, áyne DNK dıń násillik informaciya tasıwshısı ekenligi, 40 -jıllardıń ortalarında anıqlandi. Bunda bakteriyalardıń bir shtammi DNK sini basqasına ótkerilgennen keyin, ol jaǵdayda DNK si alınǵan bakteriyalar shtammi payda bóle basladı.