|
Fenogenetikalıq usıl- ja`rdeminde genlerdin` ha`m sırtqı jag`daylardın` organizmdegi ma`lim belgilerdin` rawajlanıwına ta`sirin u`yrenedi, populyatsion analizde a`ste ko`beyiwshi haywanlarda ata-ana ha`m balalarındag`ı belgiler esapqa alınadı.
Genetika janlı organizmlerdegi násildarlıq hám turleniwdi uyreniwshi pán bolıp tabıladı. Haywan hám ósimliklerdiń geypara qásiyetleri nasilden nasilge ótiwi múmkinligi baslanıwı jámiyet dáwirindeyaq málim edi.Jáne bul bilimnen sharwashılıq hám dıyxanshılıqda da kóbeytiw ushın qollanılar edi. Biraq, zamanagóy genetikalıqqa násildarliq mexanizmlerin túsinetuǵın pán retinde Gregor Mendel (19 -ásir) miynetlerinen keyin ǵana rawajlana basladı.
Mendel násildarlıq ǵárezsiz funkciyalarģa iye fundamental diskret process ekenligin jańalıq ashtı. Násildarliqtiń bul tiykarǵı birlikleri házirde „genler“ dep ataladı. Organizm kletkalarında genler tiykarinan DNK molekulalarında jaylasqan bolıp, ózinde kletka komponentlerin qurıw hám basqarıw ushın kerekli informaciya tasıydı. Genetikalıqqa organizmniń kórinisi hám qatti-háreketin belgilewde úlken rol oynasa da, ulıwma nátiyje tekǵana genlerge, bálki organizmdi qorshap tugan átirap ortalıqqada baylanıslı boladı. Mısalı, insan moyini tek ǵana genler emes, bálki onıń balalıǵında alǵan azıq hám den sawlıǵın da belgileydi.
Genetikalıqtıń tiykarǵı waziypası genetikanıń materiallıq tiykarları esaplanatuǵın xromosoma, genler hám nuklein kislotalar (DNK, RNK) dúzilisi hám de funksiyaların izertlew arqalı organizmler belgi hám qásiyetleriniń rawajlanıwı hám kelesi áwladlarǵa ótiwin ashıp beriwden ibarat. Hár túrlı fizikalıq hám ximiyalıq faktorlar tásirinde organizmlerde násillik ózgeriwshenliktiń payda bolıwı jáne onıń organizmler evolyutsiyasındaǵı áhmiyetin izertlew de genetikalıqtıń wazıypaları qatarına kiredi. Materiallıq ósimliklerdiń mol hasıl sortları, haywanlar hám mikroorganizmlardiń jemisxor zatları hám shtammlarin jaratıw ; násillik keselliklerdiń payda bolıw sebeplerin úyreniw tiykarında olardıń aldın alıw hám emlew usılların islep shıǵıw ; ekologiyalıq ortalıqtıń genetikaǵa unamsız tásir etiwshi faktorların úyrenip, genofonddi saqlap qalıwdı genetikalıq tárepten tiykarlap beriw genetikalıqqa izertlewleriniń ámeliy máselelerin ańlatadı.Kletkalardıń dúzilisi hám funksiyasın, kóp kletkalı, sonıń menen birge, bir kletkalı organizmler degi aǵza hám toqımalardıń óz-ara baylanısıwı hám munasábetlerin úyrenedi. Barlıq tiri janzatlardıń eń zárúrli strukturalıq kismi bolǵan kletkanı úyreniw menen S. biologiya pánleri arasında oraylıq orındı iyeleydi; ol ósimlikler gistologiyasi, anatomiyası, fiziologiya, genetikalıqa, bioximiya, mikrobiologiya hám basqa pánler menen ajıralmas baylanısqan. Organizmdiń kletka dúzilisin úyreniw 17-ásirden ilimpazlar R. Guk, M. Malpigi, A. Levenguk (1632— 1723) tárepinen baslanǵan edi.
S. dıń taraqkiyoti kletka izertlewi usıllarınıń rawajlanıwı menen baylanıslı. 19 -asrga kelip pútkil organikalıq dúnya ushın birden-bir kletka teoriyası jaratıldı (T. Shvann, 1838). Kletka teoriyasınıń jaratılıwı kletkanı barlıq tiri organizmlerdiń hasası retinde úyreniw ushın dúmpish bo'ddi. 19 -ásir ortalarından kletkalar strukturasın fiksatsiya qılıw, yaǵnıy ximiyalıq elementlar hám fizikalıq faktorlar tásir ettiriw jolı menen sol strukturanı saqlaw hám toqımalardı boyawdıń hár túrlı usılları qollanila basladı. S. dıń keyingi rawajlanıwına nemis patologi R. virxovshsht " cellyulyar patologiya" haqqındaǵı táliymatı sebep boldı (1858), virxov haywan organizmi kletkalar kompleksinen ibarat, usılardan hár biri turmıstıń barlıq ózgesheliklerine iye hám hár bir xujayra fakat kletkadan rawajlanadı degen pikirdi alǵa surdi. 19 -ásirdiń aqırında protoplazmaning turaqlı strukturalıq bólimleri (organoidlari); Sentrosomalar, mitoxondriyalar, to'rsimon apparat yamasa Golji kompleksi, sonıń menen birge, kletka yadrosı daǵı nuklein kislota anıqlandi. Kletkanıń kariokinetik bóliniwin (qarang Mitoz) aldın ósimliklerde, keyin haywanlarda kashf etildi. Xromosomaning individuallıq teoriyası hám sanı turaqlılıǵı qaǵıydası jaratıldı. Jınıslıq kletkalar rawajlanıwda xromosomalar sanı reduksiyasi procesi kashf etildi. Orıs sitologi S. G. Sortashin (1898) jabıq urıwlı ósimliklerde qos urıwlanıw hádiysesin anıqladı. Kletka fiziologiyasini izertlewde de úlken jumıslar etildi. I. I. Mechnikov fagocitoz procesin taptı. Ósimlik hám haywan kletkalarınıń tańlap ótkezgishlik ózgesheligi kashf etildi. Membrananıń ótkezgishlik teoriyası payda boldı. Kletkanı tirileyin boyaw usılları islep shıǵıldı. 20 -ásirdiń basınan kletkanı izertlewde ultrafioletoviy nurlar hám flyuoressent mikroskopiyasi, 1941-jıldan faza — kontrastlı mikroskopiya qollanildi. Sitokimyoviy analizlerdiń jańa usılları islep shıǵıldı. Kletka ústinde hár túrlı izertlewler ótkeriwge járdem beretuǵın mikromanipulyatorlar júzege keldi. 20 -ásirdiń birinshi shereginde xujayra strukturasınıń funksional roli anıqlandi. Ósimlik kletkalarında vakuolyar sistema rawajlanıwı hám plastidalardan kraxmal payda bolıwı gúzetildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
