Tema: "Genetikalıq ortalıq hàm bala rawajlanıwı "

1.3.Genetikalıq ortalıq hám onıń bala rawajlanıwına tásiri.
Ma`mleketimizde balalardin` ja`miyetlik ta`rbiyasi mektepke shekemgi jastan baslanadi. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri xaliq bilimlendiriw diziminin` birinshi buwini esaplanadi. Bul mekemeler shan`araq penen bekkem qatnasta balalardi ha`r ta`repleme ta`rbiyalaw ha`m rawajlandiriwdi ha`mde olardi mektepte oqiwg`a tayarlawda a`melge asiradı.Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerdin` tiykarg`i tipi jaslı-baqsha bolip, onda balalar eki ayliqtan baslap mektepke baraman degenshe ta`rbiyalanadi.
Jasli-baqsha mekemelerinde balalar jas da`wirlerine say turde jas toparlarg`a bo`lingen:
-Bo`beklik jastagi bolalardin` birinshi topari- 2-3 ayliqtan baslap 1 jasqa shekem,
-Bo`beklik jastag`i balalardin` ekinshi topari-1 jastan 2 jasqa shekem,
-Birinshi kishi topar- 2 jastan 3 jasqa shekem,
-Ekinshi kishi topar - 3jastan 4 jasqa shekem,
-Orta topar - 4jastan 5 jasqa shekem,
-Ulken topar- 5 jastan 6 jasqa shekem,
-Mektepke tayarlaw topari - 6 jastan 7 jasqa shekem bolg`an balalar ta`rbiyalanadi.
Ma`mleketimizde jaslı-baqsha mekemelerinen tısqarı ayrıqsha mektepke shekemgi mekemeler bo`beklik jastag`i (2 ayliqtan 3 jasqa shekem) balalar ta`rbiyalanip atirg`an yasliler ha`m mektepke shekemgi balalar ushin balalar baqshalari bar.Tildin` rawajlaniwinda kemshilikler bolg`an balalar ushin mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerinde logopediyaliq toparlar duziledi. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri 9-12 saat isleydi. Úsh smenada isleytug`in korxanalar qasinda balalar tuni kun ta`rbiyalanatug`in mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri sho`lkemlestiriledi. Balalar bul jerde putin is ha`ptesi dawamında jasaydı.
Den sawlıģı joq bolg`an balalar ushın sanatoriyali balalar baqshalari bar. Sanatoriyali balalar baqshalarinin` tiykarg`i wazıypası salamatlastiriwdan ibarat. Bul jerde balalar uzaq waqit ashiq hawada boladi, kusheytirilgen awqat jeydi, ha`miyshe vrach baqlawinda boladi. Ulken emlew profilaktika isleri menen birge balalar ha`r ta`repleme rawajlandiriladi. Bunday tiptegi balalar baqshasi ya qala sirtinda, ya onin` jasil zonasinda jaylastiriladi. Esitiwinde, ko`riwinde, tilinde, aqlı y rawajlanıwında, tayanısh-ha`reket apparatında kemshilikler bolg`an balalar ushin arnawli mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeli bar. Olarda oqiw ta`rbiya isleri arnawli da`stur ha`m metodika tiykarinda ta`rbiyalaniwshilardin` o`zgesheliklerin esapqa alip bariladi ha`m rawajlaniwindag`i kemshiliklerin duzetiwge qaratilg`an boladiBalalar arnawli mekteplerde oqiwg`a tayarliq ko`redi.Balalar uyi ha`m mektepke shekemgi ta`rbiya balalar uyi arnawli tiptegi mekemeler bolip, olar jetim balalar yaki shan`araqta ta`rbiyalaniwi turli sebeplerge ko`re qiyin bolip qalg`an balalardi ta`rbiyalawg`a mo`lsherlengen. Balalar uylerinde balalar tuwilg`aninan 3 jasqa shekem, mektepke shekem ta`rbiya balalar uylerinde 3 jastan 6-7 jasqa shekem ta`rbiyalanadi. Bunday balalar haqqinda g`amxorliq qiliw ma`mleket putinley o`z qarawina aladi.
1. Balag`a shan`araqta ha`m balalar mekemelerinde o`z waqtinda ha`m duris ta`rbiya berilse, ol joqari sipat penen o`se baslaydi. Bala o`mirinin` on ekinshi ayi onin` bir jasqa toliwin juwmaqlawshi en` qiyin ha`m en` juwapkerli ay bolip esaplanadi.

Jan`a tuwilg`an bo`bektin` bas aylanisinin` uzinlig`i ko`kirek aylanisinin` uzinlig`inan 2 sm artiq boladi. 12 ayda ko`kirek aynalasinin` uzinlig`inan o`lshemi bas aylanisinin` uzinlig`inan eki ese artiq boladi. eger bunnan basqa ko`rsetkish kelip shiqsa, balanin` keselleniwinen derek beredi. Sonliqtan ha`r bir ata-ana bug`an qizig`ip turiwi kerek.

Bir jasli bala endi o`z betinshe jurip tura aladi. Tisleri shig`a baslaydi, juriwi onin` do`gerek a`tiraptin` aktiv bilim mumkinshiligin ken`eytedi. Bala sozlerdin` mazmunin tusine baslaydi, jaqinlari menen qarim-qatnas jasaydi, da`slepki so`zlerdi qollanadi, predmetler menen bolatug`in a`piwayi ha`reketlerdi iyeleydi. Onsha awir bolmag`an predmetlerdi eki kollap ko`terip jure aladi. Na`rselerdi bir jerden ekinshi jerge apariw, na`rselerdi ilaqtiriw, buzip taslaw, kitap, suwretlerge, diywallarg`a siziw boyap taslaw balanin` en` jaqsi ko`rgen sabag`i. Ol o`z ha`reketlerinin` naduris ziyanli ekenligi haqqinda balada ele tusinik bolmaydi. Ol o`zi islegen islerinen katti quwanadi ha`m olardi elede ta`kirarlawg`a urinadi. Ata-ana bul ushin baladan kapa bolmawi, og`an urispawi, jazalamawi kerek. Analizlew, bo`leklerge ajiratiw, bo`liw protsessinin` da`stlepki basqishlari bolip esaplanadi. Bir jasar bala bul protsesske endi qa`dem qoyip atirg`an boladi. Onin` ulkenler menen birge oynawi og`an ulken quwanish bag`ishlaydı.
Bala eki buwınlı so`zlerdi aktiv o`zlestire baslaydı. So`zlerdi aytqanda imo-ishara etedi. Oni usi waqitta so`zlerdi duris aytip uyretiw kerek. Sonday-aq bala bul jasta muzikani ha`m oyin ritmlerin qabil ete baslaydi. Bir jas shegarasi bul ha`r qanday pedagogikaliq ha`m pedagogikaliq emes ilajlar maksimal da`rejede na`tiyje beretug`in waqit. Balani qorqitiw pedagogikaliq emes ilajg`a kiredi. Qorqitiw na`tiyjesinde bala jaman tusler ko`rip shig`adi, jalg`izliqta qaliwdan qorqadi, jan`asha sharayatlarda qorqatug`in bolip qaladı.
Balanin` ha`r qanday tilegin orinlay beriw pedagogikaliq jaqtan duris emes. Bunda G`bolmaydiG`, G`mumkin emesG` dep bala ha`reketine shegara qoyiw, a`melge asirilip atirg`an ta`rbiyaliq islerge na`tiyje beredi. Bala ush jasar bolg`ansha oni bag`iw ha`m ta`rbiyalaw ananin` waziypasina kiredi. A`kesi oqiwg`a ja`rdem beredi.
Bala bir jasqa tolg`annan son` onin` o`mirinde a`kesinin` roli sezilerli da`rejede artadi. Sonliqtan a`kesi balasinin` yamasa qizinin` ta`rbiyasina aktiv turde kirisiwi kerek. Balani ata-anasi bir jasqa shekem awirtpay saw-salamat etip ta`rbiyalawi kerek. Balanin` salamatlig`i qansha jaqsi bolsa, onin` fizikaliq ha`m psixikaliq rawajlaniwinda na`tiyjeler sonshelli jaqsi boladi. Solay etip balanin` o`siwi ha`m miyinin` rawajlanawi ha`m bala o`mirinn` da`slepki kunlerinen baslaniwi kerek bolg`an ta`lim hm ta`rbiya na`tiyjesinde payda boladi.
Bir jasqa kirgen bala ta`rbiyasindag`i za`rurli waziypalar to`mendegilerden ibarat.
1. Balanin` jasi ha`m fizikaliq jag`dayina sa`ykes keliwshi kun ta`rtibi. Ha`r bir oyaniw ha`m uyiqlaw da`wirinin` dawamlilig`in, olardin` almasiwindag`i belgili izbe-izlikti saqlaw.
2. Balanin`ha`rta`repleme fizikaliq rawajlaniwinin`, den-sawlig`in saqlaw ha`m qorg`aw, olardin` ha`reketlerin rawajlandiriw. Statikaliq ha`m lokomotorli funktsiyalar, basti tuta biliw, jatqan halda aylaniw, embeklew, otiriw, turiw, juriw, predmetler menen ha`reketlerin ta`miyinlew.
3. Predmetli iskerligin qa`liplestiriw. Aktivlikti tallaw, ko`rip ha`m esitip shamalawdi qarim-qatnasig`in o`siriw.
4. Balalardi juwap emotsional` reaktsiyalarin o`siriw, olardi so`zlerge tusiniudi uyretiw, aktiv so`ylewge tayarlawshi basqishin rawajlandiriw.
5. A`dep-ikramli is-ha`reket, unamli a`det, jaqinlarina ha`m balalarg`a jaqsi qarim-qatnasta boliw ushin jag`day jaratiw.
Balalardi ha`r ta`repleme ta`rbiyalaw waziypalarinkompleksli turde a`melge asirip bariw, ha`r bir balanin` jeke o`zgesheligin esapqa aliw, esltiw aktivligin, ha`r turli dawislarg`a, ulkenlerdin` qosiq aytiwina, oyinshiqtin` dawisina qulaq saliw, uqiplilig`inin` rawajlaniwin ta`miyinlew balalarda emotsional` juwap reaktsiyasin artadi. Balani uzaqqa sozilg`an oyaw boliw da`wirinen esitiw organina kushli ta`sir etiwshi oyinlardin` ko`beyip ketiwine jol qoymaw kerek.
Balanin` unamli emotsional psixologiyaliq jag`dayi, do`gerek-a`tirapti aktiv qabil etiwi-bul o`z waqtinda ha`m toliq bolg`an uyqi ha`m awqatlaniwg`a, oyaw waqtinin duris sho`lkemlestiriliwine baylanisli. Aktiv oyaw bolıw waqtinin` dawamlilig`i bo`beklik da`wirindegi 20-30 minuttan jil aqirina kelip 3 saatqa jetedi. Eger kun ta`rtibi duris duzilgen bolsa, balalar awqatlaniw waqtinda oyanadi. Ol son` da`rriw awqatlaniwi kerek. Balani o`zine tiyisli bolg`an awqatti ishtey menen jeydi. Awqatlaniw waqtinda kol ha`m betler taza boliwi kerek. Bir jasqa kelip balani stoldan kesen alip, kolda uslap o`z betinshe ishiwge uyretiw kerek.
Awqatlaniw, kiyiniw, juwindiriw protsessinde predmetlerdin` ta`rbiyashi ha`m bala ta`repinen orinlanatug`in ha`reketlerdin` atin qayta-qayta aytiw, so`zlerdi ta`kirarlawg`a uyretiw barisinda balalardin` tili o`sip baradi. So`z ja`rdeminde balanin` is ha`reketi sho`lkemlestirledi ha`m balalardi bul protsesske aktiv awqatlaniw, kiyiniw, juwiniw, shomiliw, gimnastikaga aktiv qatnasiqqa ta`rbiyalaydi. Bunda en` za`rurli na`rse kun ta`rtibine kiretug`in ilajlardi a`melge asiriwda izbe-izlikti saqlaw bolip tabiladi.
Demek, balanıń rawajlanıw jol tiykarinda ámelge asiriladı hám jamiyetlesiw ham individualizatsiyalaniw.
Eger sotsium tarepinen qabil etilgen adep-ikram normalarin qabil etiw menen birge oz gezeginde bala ozinin ham individual qasiyetlerin sotsiumga qosip bariwi mumkin. Bul protsess balanin jamiyetke integratsiyalaniwi dep ataladi. Bul protsessler stixiyali ham tartipsiz turde yamasa kerisinshe belgili maqsetke bagdarlanip bariliwi mumkin. Bul protsess bolsa tarbiyalaw dep ataladi. Balanin sanali ham oz betinshe xizmeti bolsa oz-ozin tarbiyalaw protsesi dep ataladi. Jamiyetimizdegi hamme qanigelerdin ham tarbiyashilardin is hareketleri balalardin sotsialliq adaptatsiyalaniwina qaratilgan. Balanin sotsialliq ortaliqqa maslasiwina tosqinliq qiliwshi sotsialliq-ruwhiy paziyletlerdin joqligi ham de olardin qaliplespey qaliwi sotsialliq dezadaptatsiya dep ataladi. Bunday jagdaylarda olardin aldin aliw ham de belgili sharalardi islep shigiu kerek. Demek, balanin jamiyette sotsialliq adaptatsiyalaniwina, onin sotsialliq statusin qayta tiklewge, joytilgan sotsialliq qatnasiqlardi qayta tiklewge qaratilgan xizmet turin sotsialliq reabilitatsiya dep ataladi.
Arnawli statistika ham sotsiologiyaliq izertlewler soni korsetedi, koplegen mamleketlerde balalar ham ospirimler nashar awhalda jasamaqta. Bul nasharliq olardin`
psixologiyaliq ham fiziologiyaliq sawliqtiń tómenlewinde~
huqiqlariniń buziliwında~
olarga salistirģanda kúsh isletiwde~
dara pedagogikaliq xizmet talap etiletugin ham sotsialliq kelip shigiwi tomen shanaraq perzentlerinin mekteplerden qisip shigariliwinda~
jumisqa jaygastiriwda uliwma mamleket diziminin jumis alip baralmasliginda~
defekti bar, aqliy yamasa fizikaliq jaqtan nashar jaslardi jumis penen tamiyinlew mashqalalarinin nazerden shetten qalganliginda oz korinisin tabadi.
Bul máseleler er jetpegen balalar arasindagi jinayatshiliq saninin artip bariwina sebep bolmaqta. Sonin ushin da`
balalar ham jaslardin sotsial turmisin salamatlastiriwģa~
olardiń ishki ruwxiy dunyasin salamatlastiriwga baylanisli ilajlar kerek boladi. Bunin ushin`
balalar ham ospirimler rawajlaniwinin buziliw sebeplerin aniqlaw, olardi sheshiw usillari ham qurallarin aniqlaw~
normal shaxsti rawajlandiriwģa qaratilģan tarbiya protsesin ad`ekvat analiz etiw~
Er jetpegen jaslardin psixologiyaliq krizisin saplastiriw tek gana jamietti (ekonomikaliq, ruwxiy ham siyasiy) salamatlastiriw ham uliwma insaniy qadriyatlar tiykarinda shaxsti rawajlandiriwdi tamiynleytugin tarbiya dizimin jaratiw tiykarinda amelge asiradi. Bunda en tiykargi waziypalardin biri balalar ham ospirimlerge jardem korsetiw dizimin tupten amelge asiriw bolip esaplanadi. Bul dizim balalar ham ospirimlerdin adep-ikramliliq jaqtan salamatligin konstitutsiyaliq huqiqlarin qorgawga qaratiladi. Bulardan biri balalar huqiqin qorgaw haqqindagi konventsiya bolip esaplanadi.
Balalar ham óspirimlerge jardem korsetiw xizmeti strukturasi ham duzilis tamoillari.
Járdem kórsetiwdiń reabilitatsion xizmeti balalar ham óspirimlerge jamiyetlik huqiqiy, psixologiyaliq, meditsinaliq ham pedagogikaliq tarepten qollap quwatlap tamiyinleuge qaratilgan. Bul xizmet olardin`
turmis sharayati ham tarbiyasin jedellestiriwge komek beriw arqali~
jeke mal-mulkke iyelik huqiqlarin qorgaw arqali~
er jetpegen yamasa ekstremal (maselen, apatshiliqqa ushiragan) jagdaylarga tusken, jagdayi awir shanaraq perzentlerine turli jardem turlerin beriw~
nashebentlikke berilgen shanarak agzalarina jardem beriw~
Jamiyetlik huqiqiy, psixo-meditsinaliq ham pedagogikaliq jardem tomendegi printsiplerge tiykarlanadi`
nizamga boysiniw~
adamgershilik~
adalatliliq~
demokratiyaliq~
sholkemlestiriwshilik ham qadagalaw~
differentsial ham individual qarim-qatnas jasaw~
oz waktinda jardem beriw~
ilimiy tiykarlanganliq ham xizmet korsetiwde ortaliqti esapqa aliw~
Balalarga ham ospirimlerge xizmet korsetiwdin jergilikli xizmet bolimleri tomendegi strukturadan turadi`
psixo-meditsinaliq, pedagogikaliq jardem korsetiw~
kasip tanlaw boyinsha jardem korsetiw bolimi~
sholkemlestiriwshilik-xabarlandiriw bolimi~
metodikaliq isler bolimi~
shańaraq turmisiniń abadanlģın tamiyinlew ham jinisliq tarbiya bolimi~
oqitiwshi ham tarbiyashilar menen maslaxatlesiw jumislarin alip bariw.
Talim dizimindegi jergilikli reabilitatsiya xizmeti.
Hár bir jergilikli aymaqta balalar ham ospirimlerge sotsialliq jardem korsetiw xizmeti belgili kontingent tiykarinda alip bariladi.
Talim diziminin reabilitatsiya xizmeti - bul har bir balanin jaqsi rawajlaniwin ham jamiyetlesiwin tamiyinlewshi, olardi kompleksli jagdayda reabilitatsiya qiliwga qaratilgan elitar, adaptiv mekemeler (mektepler), profilli sholkemlerdin uliwma xizmeti bolip tabiladi.
Reabilitatsiya qiliw xizmetinin tiykargi maqseti balalardin rawajlaniwindagi, minez-qulqindagi, xizmet protsesindegi kemshiliklerdin aldin alip profilaktika qiliw ham qayta tiklewden ibarat.
Reabilitatsiya qiliw xizmetinin tiykargi waziypalari tomendegilerden ibarat`
balalar ham ospirimlerdin rawajlaniwindagi ozgerislerdin sebeplerin aniqlaw~
olardi joq qiliwdin qural ham usillarin tabiw~
talim-tarbiya ham jasaw sharayatinin jedellestiriw~
normal shaxstin qaliplesiwine qaratilgan adekvat (bir turli) pedagogikaliq protsesti amelge asiriw~
arnawli reabilitatsiyaliq xizmetke mutaj balalarga korrektsiyaliq rawajlandiriwshi arnawli dasturler tiykarinda har tarepleme jardem berih ham t.b.
Reabilitatsiya qiliw turleri`
jergilikli territoriyadagi ekonomikaliq, jamiyetlik, jergilikli ozgesheliklerin esapqa aliw~
reabilitatsiyaliq ilajlardin har qiyliligi~
pedagogikaliq, sotsial-pedagogikaliq ham biologiyaliq metodlardin birligi~
izbe-izlik~
individualliq, gumanistikaliq jantasiw.
Reabilitatsiyaliq xizmet korsetiwdin ahmiyeti`
balanin den-sawligin, qizigiwishiligin ham huqiqlarin qorgaudan~
deviatsiya jagdayindagi rawajlaniwdi aldinnan profilaktika qiliwdan~
pedagogikaliq protsessti insaniyliqti sholkemlestiriwden ibarat.
Reabilitatsiya qiliw ob`ektleri ham sub`ektleri`
sotsial pedagogikaliq jaqtan qarawsiz qalgan balalar~
er jetpegen huqiqbuzarlar, deviant, dezadaptatsiyalangan balalar ham jetimler~
psixosomatikaliq ham nervten, ruwxiy kesellengen balalar,
Reabilitatsion xizmetti basqariw modeli ham oni amelge asiriw mexanizmi.
Jergilikli jerdegi jamiyetlik madeniy jagdaylarinin ozine saykesligi reabilitatsion xizmettin belgili modelin jaratiw imkaniyatin beredi. Bul model bala ham ospirimlerdin~
1. uliwma organizmdi reabilitatsiya qiliw (meditsinaliq),
2. shaxs sipatinda reabilitatsiya qiliw (psixologiyaliq),
3.sotsial sub`ekt sipatinda (jamiyetlik),
4.xizmet sub`ekti darejesine koteriwge qaratilgan reabilitatsiyaliq xizmeti boliwi kerek.
Jergilikli reabilitatsiyaliq xizmetkerlerinin waziypalari tomendegilerden ibarat:
-reabilitatsiyaliq xizmet korsetiwde mekemeler araliq birge islesiw~
-reabilitatsiyaliq xizmet korsetiwdin ilimiy metodikaliq tamiyinlew~
-reabilitatsion xizmette kadrlar maselesi~
-reabilitatsiya qiliw ob`ektlerin tanlaw ham diagnostika qiliw~
-reabilitatsiya sub`ektleriniń kelisimı tiykarında xizmet kórsetiw.

Juwmaq
Solay etip, genetika so`zi latınsha geneo-tuwılıw,tikos-a`wlad degen so`zden alıng`an.Na`sil quwıwshılıq ha`m o`zgeriwshen`lik barlıq tiri organizmlerge ta`n qa`siyet bolıp, onn` semeystva, a`wlad, tu`r, poroda, sortqa ta`n belgi ha`m qa`siyetlerin na`silden na`silge o`tkeriwi. Na`sil quwıwshılıq sebepli ata-ana organizminin` belgi ha`m qa`siyetleri na`silge beriledi.
Genetikaniń tiykarǵı waziypası genetikanıń materiallıq tiykarları esaplanatuǵın xromosoma, genler hám nuklein kislotalar (DNK, RNK) dúzilisi hám de funksiyaların izertlew arqalı organizmler belgi hám qásiyetleriniń rawajlanıwı hám kelesi áwladlarǵa ótiwin ashıp beriwden ibarat. Hár túrlı fizikalıq hám ximiyalıq faktorlar tásirinde organizmlerde násillik ózgeriwshenliktiń payda bolıwı jáne onıń organizmler evolyutsiyasındaǵı áhmiyetin izertlew de genetikalıqtıń wazıypaları qatarına kiredi.
Genetika janlı organizmlerdegi násildarlıq hám turleniwdi uyreniwshi pán bolıp tabıladı. Haywan hám ósimliklerdiń geypara qásiyetleri nasilden nasilge ótiwi múmkinligi baslanıwı jámiyet dáwirindeyaq málim edi.Jáne bul bilimnen sharwashılıq hám dıyxanshılıqda da kóbeytiw ushın qollanılar edi. Biraq, zamanagóy genetikalıqqa násildarliq mexanizmlerin túsinetuǵın pán retinde Gregor Mendel (19 -ásir) miynetlerinen keyin ǵana rawajlana basladı.