Tema: Baslawısh klaslarda tekseriw diktanti ham oni sholkemlestiriw Joba: Kirisiw

2.2. Dóretiwshilik diktant.
Onıń qásiyetleri hám metodologiyasi

Orıs tilin oqıtıw metodikasında orfografiya boyınsha islerdi sóylewdi rawajlandırıw wazıypaların sheshiw menen jaqınlastırıw máselesi aktual bolıp tabıladı.

Dóretiwshilik diktant - orfografiya kónlikpeleri hám qábiletleri kommunikativ shártli, kommunikativ áhmiyetke iye bolǵan jumıs túri.
Zamanagóy orfografiyashunos ilimpazlar M. v. Ushakov, T. A. Ladyzhenskaya hám M. T. Baranov dóretiwshilik diktant degende oqıwshılar tekstke málim bir grammatik taypa daǵı sóz yamasa sóz dizbegilerdi kiritetuǵın yamasa sózlerdiń ayırım grammatik formaların mánis tárepten jaqın bolǵan basqaları menen almastıratuǵın, nátiyjede tekst keńeyip baratuǵın tekstli jazıwdı túsinedi. Oquvchi birinshi náwbette kiritilgen sazlarda orfografiya ústinde isleydi, usınıń menen birge oqituvchining korsatmasi boyicha hár bir gapda grammatik, orfografiya yamasa stilistik ozgarishlar kiritedi.
Dóretiwshilik diktantlar teoriyalıq materialdı jaqsı biliwdi talap etedi, studentti sóz hám sóz dizbegilerdi tańlaw haqqında oylawǵa májbúr etedi, yaǵnıy. sinonimlar menen jumıs alıp barılmaqta, bul mektep oqıwshıları ushın júdá paydalı.
Diktant ushın tekst prezentaciya formasında studentler ushın túsinikli, mazmunı qızıqlı bolıwı hám balalarǵa átirap daǵı dúnya haqqında jańa maǵlıwmatlardı beriwi kerek.
Studentke tekstti yad alıwǵa járdem beriń. Tekstti tıńlaw hám tıńlaw ortasında almaslaw arqalı eń jaqsı saqlanadı, sol sebepli oqıwshılardı jazıwdı baslawdan aldın gápti ózleri búydewge úndew kerek. Eger gáp úlken bolsa, ol bólimlerge bólingen halda tákirarlanadı. Hátte o'qimagan oqıwshılar da altı-segizta ǵárezsiz sózdi ańsatǵana yadlasadı. Bunı oqıtıwshı diktant tekstin bólimlerge bolıwda esapqa alıwı kerek.
Dóretiwshilik diktant ústinde islewde studentlerge qosımsha waqıt kerek boladı, sol sebepli oqıtıwshı ápiwayı diktant jazıwǵa qaraǵanda tekstti azmaz astelew aytıp beredi.
Orfografiyanı úyreniwde dóretiwshilik diktantlar túrleri
1. Tekstti keńeytiw ushın (yamasa sóz kirgiziw ushın ) dóretiwshilik diktantlar.
Bunday diktantlar tekstke mánis tárepten uyqas sózlerdi kirgiziwdi óz ishine aladı. Tekstti predloglar, birikpeler, bóleksheler menen tanıstırıw arqalı keńeytiwińiz múmkin. Barlıq jaǵdaylarda oqıwshılar tárepinen jazılǵan tekst izbe-iz bolıp qaladı hám odaǵı úyrenilip atırǵan grammatik hám orfografiya hádiyseleriniń ayriqshalıǵı asadı.
Eki maqset tárepke intilmoqda.
Birinshisi, oqıwshılardı málim sóz gruppaları yamasa konstruksiyalardan paydalanıwǵa úyretiw bolıp tabıladı. Tuwrı sózdi izlewde oqıwshılar sóz dizbegi hám konteksttiń mánisine tiykarlanadı.
Ekinshisi, studentlerdi sózlerdi (yamasa sóz dizbegilerdi) tuwrı tańlawǵa úyretiw bolıp tabıladı. Bul jumıstıń qıyınlıǵı sonda, student avtordıń niyetin túsiniwi kerek.
Dóretiwshilik diktant ushın sóz qosıw menen paydalaniletuǵın baylanısqan tekst sózlerdi túsirip oqıladı, keyininen wazıypa dúziledi: rejege muwapıq málim bir sóz gruppaın kirgiziw. Dóretiwshilik diktant da jámáátlik, de individual bolıwı múmkin. Jazılǵanlardı analiz qılıwda (eger ol dóretiwshilik diktant orınlanǵannan keyin orınlanǵan bolsa ) kiritilgen sóz hám sóz dizbegiler járdeminde tema qanshellilik tuwrı hám ańlatpalı suwretlanganligi belgilengenler etiledi.
2. Almastırıwlı dóretiwshilik diktantlar
Diktatsiya etilgen teksttiń ayırım bólimleri onı jazıp alıw processinde almastırıladı. Mısalı, bólek sózlerdi bir túbirli sózler menen arnawlı bir orfografiya ushın prefiks yamasa qosımshalar menen almastırıw, sózlerdi (sóz dizbegilerdi, gáplerdi) leksik sinonimler menen almastırıw yamasa bir grammatik forma, gruppa yamasa konstruksiyanı basqası menen almastırıw múmkin.
Orınbasarları menen dóretiwshilik diktantlar mektep oqıwshılarında úlken qızıǵıwshılıq oyatadı. Olardan mektep stuldıń barlıq bólimlerin úyreniwde paydalanıw múmkin. Mexanik jumıs menen uyqas kelmaytuǵın bul dóretiwshilik diktant túri hár qıylı til quralların ózlestiriw hám orfografiya kónlikpelerin bekkemlew imkaniyatın beredi. Jazıw processinde oqıwshı bir waqtıniń ózinde bir neshe máselelerdi sheshedi: tekst degi grammatik formanıń stilistik wazıypasın túsiniwdi úyrenedi (mısalı, fe'lning shaxs, zaman hám meylin almastırǵanda ), sayalarǵa itibar beredi. leksik hám grammatik sinonimlerdiń mánisleri.
Diktantning maqsetine muwapıq oqıtıw hám baqlaw dóretiwshilik diktantni parıqlaw múmkin. Jazılǵanlardı awızsha analiz etken dóretiwshilik diktantlar tárbiyalıq ózgeshelikke iye, lekin usı waqıtta ámeliy oqıtıw usılları bolǵan qadaǵalaw elementlerin óz ishine aladı.
Oqıw dóretiwshilik diktantlar eskertiw, túsindiriw hám túsindiriwleytuǵın bolıwı múmkin. Esitiw hám vizual (diktant teksti doskaǵa aldınan jazıladı ) dóretiwshilik diktantlar da parıq etedi.
Profilaktikalıq dóretiwshilik diktant: tekstti birinshi oqılıwından keyin oqıwshılar mazmunı boyınsha sorawlarǵa juwap berediler, keyininen tekstti jazıwdan aldın notanish hám qıyın sózler degi qátelerdiń aldın alıw boyınsha jumıs alıp barıladı, oqıtıwshı olardı doskaǵa jazadı. Studentler sózlerdiń jazılıwın túsintirediler hám oqıtıwshı olarǵa tek qıyınshılıq tuwılǵanda járdem beredi. Quramalı orfografiya jaǵdayların ǵárezsiz túsindiriw itibardı rawajlantıradı, orfografiya qıraǵılıǵı hám ózin ózi baqlaw kónlikpelerin rawajlantıradı.
Diktantning bul túri oqıwshılar túsindiriwdi tıńlab, úyrenip, sózdi qátesinińz jazıwları ushın mólsherlengen, sol sebepli tekst jazǵannan keyin ol klassta tekserilmeydi.
Jazıwdıń qıyın jaǵdayları túsintirilgen dóretiwshilik diktant tekstinde basqa qıyınshılıqlar bolmawi kerek - mısalı, stilistik. Qıyın jaǵdaylardıń aldı alınbaydı, lekin abzactı jazǵannan keyin yamasa pútkil tekstti jazǵannan keyin analiz etiledi hám dúzetiledi - bunday shólkem menen teksttiń pútin aqılı buzilmaydi.
Biz bul diktantning unamlı táreplerin belgilengenler etemiz:
1) bul forma studentlerden ǵárezsizlikti talap etedi;
2) orfografiyalardı túsindiriwde studentler aytılǵan tekstti analiz qılıwdı, saylanǵan orfografiyaǵa dúmpish beriwdi, yaddan qaǵıydalardı qáliplestiriwdi hám faktlarni salıstırıwdı úyrenediler.
Sózlerdi túsindiriw procesi bul túrdegi diktantni sawatlı jazıw kónlikpelerin rawajlandırıw ushın ásirese nátiyjeli etedi jáne onıń tárbiyalıq ózgeshelikin belgileydi.
3. Orfografiya qıyın bolǵan jaǵdaylardı túsindirme beriw menen dóretiwshilik diktant.
Bul erda birpara qıyınshılıqlar ámeldegi: birpara mektep oqıwshıları jazıwda asıqmaydilar, olar " túsindiriwlovchilarni" dıqqat menen tıńlaydılar hám tekstti jazıwdan aldın júzege keliwi múmkin bolǵan qáteler haqqında eskertiw aladılar ; boshqalar óz tezliginde jazadılar, " túsindiriwlovchi" dıń túsindiriwlerin kutmasdan jáne onıń jazıw tezliginen talay aldında hám olar tekstti jazǵannan keyin júzege keliwi múmkin bolǵan qáteler haqqında eskertiwshi sóylew signalların sezediler hám qátelerdi ońlawdı unıtıwadı. Hátte " túsindiriwlovchi" dıń ózi de hesh qashan bir waqtıniń ózinde jaza hám túsintira almaydı. " Biziń pikirlewimizning psixofiziologikalıq qásiyetleri tómendegilerden ibarat", dep jazadı B. T. Panov, tekstti jazıp alıw hám bir waqtıniń ózinde (ulıwma sinxron!) Qıyınshılıqlı orfografiyalardı sóz menen anıqlama beriw ulıwma múmkin emesligi”1. Sonday etip, ol birinshi náwbette kerekli orfografiyanı túsintiredi, keyininen sózdi jazadı yamasa aldın sózdi jazadı hám keyin kerekli túsindirmelerdi beredi.
4. Qospa tayarlıq menen dóretiwshilik diktant : teksttiń birinshi bólegin jazıwdan aldın orfografiyaǵa dáslepki túsindiriw beriledi, ekinshi bólegi jazıw menen birge tusintiriledi, jazǵannan keyin keyingileri analiz etiledi hám juwmaqlawshı bólim ǵárezsiz túrde jazıladı. analiz etpesten. Kombinatsiyalanǵan diktant tiykarınan qayta -ulıwmalastıratuǵın sabaqlarda alıp barıladı.
Dóretiwshilik diktant ótkeriw metodikası
Úyrenilgen zatlardı bekkemlew imkaniyatın beretuǵın izbe-iz tekst saylanadı. Sabaqta oqituvchi jumıs túri hám maqsetin aytıp, kirisiw sáwbetin otkazadi. Keyin tapsırma haqqında xabar beriledi: neni kirgiziw (yamasa almastırıw ) kerekligi, kirgiziw (yamasa almastırıw ) ushın strukturalardı qanday tiykarda tańlaw kerekligi hám dápterge qanday esletpelerdi kirgiziw kerekligi. Sonnan keyin tekst oqıladı. Studentlerdiń maqseti dıqqat menen tıńlaw, tapsırmanı túsiniw hám tekstke kirgiziw (yamasa almastırıw ) ushın keminde bir neshe sóz yamasa strukturalardı aldınan tańlaw bolıp tabıladı.
Ońasha gápti tıńlaǵannan keyin, studentler onı kiritilgen (yamasa almastırılǵan ) konstruktsiyalar menen ózlerine tákirarlaydilar. Aytılıw yadtı uyretedi, gapni eslep qalıwǵa, ózgertirilgen tekstti esitiwge járdem beredi. Ekinshi oqılıwında oqıwshılar ózgertirilgen gapni jazadılar, úshinshi oqılıwında bolsa diktant hám jazba tekstlerdi salıstıradılar. Úshinshi ret tekstti studentlerden biri oqıwı múmkin.
Dóretiwshilik diktantlar bilimlerdi jańa sharayatlarda hám jańa maqsetlerde qóllawdı talap etedi, sol sebepli olardan paydalanıw júdá nátiyjeli. D. N. Bogoyavlenskiy orfografiya hám dóretiwshilik jazıw ortasındaǵı munasábet máselesin úyrenip shıǵıp, bunday jumıs oqıwshılardı sóylew hám orfografiya kónlikpeleri menen qurallantıradı degen juwmaqqa keldi: dóretiwshilik diktant jazıwda studentler eki wazıypanı " birlestiriw" basqıshından ótediler.: óz pikirin jazba túrde bayanlaw hám orfografiya qaǵıydalarına ámel qılıw.
Sonday etip, dóretiwshilik diktant tuwrı kommunikativ sóylew hám orfografiya kónlikpelerin qáliplestiriw ushın eń nátiyjeli sintetik shınıǵıwlardan biri bolıp, bir tárepden sap orfografiya shınıǵıwları hám ekinshi tárepden sóylewdi rawajlandırıw ushın arnawlı shınıǵıwlar ortasındaǵı aralıq bolıp tabıladı.


Juwmaq
Baqlawlar sonı kórsetedi, orıs tilin oqıtıwda diktantlarning ornı úlken. Onıń natiyjeliligi studenttiń dawıslardı jimgina aytıwı, dawıslar hám háriplerdi óz-ara bólewdi úyreniwi hám dawıstı fonema retinde sezim etiwi menen eriwiladi.
Diktant dıqqattı kúsheytiwdi talap etedi, bul kónlikpelerdi qáliplestiriw tezligi hám anıqlıǵın belgileydi. Bul bolsa orfografiya úyretiwde diktantni tiykarǵı jumıs túrlerinen biri retinde usınıs etiwge tiykar beredi.
Bul temanı kórip shıǵıw nátiyjesinde sonı atap ótiwdi qáler edimki, bul testti jazıwǵa tayarlanıw processinde men hár qıylı diktantlar hám olardı orınlaw usılları menen tanısıwǵa eristim.
Bul tema sonshalıq qızıqlı hám aktualki, material tańlawda hesh qanday qıyınshılıqlar bo'lmadi.
Biraq sonı atap ótiwdi qáler edimki, bul qadaǵalaw jumısında eń kóp ushraytuǵın hám qollanılatuǵın diktant túrleri ashıp berilgen.
Juwmaq etip aytqanda, bul temanı tereńrek úyreniw ushın barlıq baslanǵısh klass oqıtıwshılarına, sonıń menen birge, filologlarga tómendegi maqalalar menen májburiy túrde tanısıwdı usınıs etiwdi zárúr dep bilemen:
- " Orfografiya... Júdá qıyınba? " A. A. Tixanov;
- N. K. Besedinaning "Qıyın sózler menen islew tuwrısında";
- 1990 jıl 1-sanlı «Orıs tili mektepde» jurnalında keltirilgen «Sózlik diktantlari tiykarında orfografiya boyınsha individual ish», 25-29 -betlar.
Bul dóretpelerdiń materialı avtorlardıń men izertlew qılıp atırǵan temaǵa joqarı dárejedegi dóretiwshilik jantasıwın ańlatadı.