Tema; Avstrolopeteklerge tiyisli arxeologiyaliq estelik ham tabilmalar Reje: Kirisiw

Erte paleolit da’wiri

Alg’ashqi jámáát dáwiri insaniyat rawajlanıwı tariyxındaǵı eń birinshi hám uzaq dawam etken basqıshlardan esaplanadı. Baslanıwiy jámáát basqarıw princpıınan bizgeshe dálil bolatuǵın buyımlar -miynet hám ań quralları, úy úskenelerileri hám bezew buyımları, adamlar jasaǵan mánzil qaldıqları etip kelgen. Olar baslanıwiy dáwir adamlarınıń estetik hám diniy qarawların biliwge, baslanıwiy jámááttiń mádeniyatı haqqında oyda sawlelendiriwge járdem beredi. Topıraq astında qalıp ketken materiallıq estelikler, adam hám haywanlar ólikiniń qaldıqları, úńgir hám tóle diywallarına sızılǵan súwret hám bo'rtma suwretler baslanıwiy jámáát dáwiri tariyxın úyreniwdiń zárúrli dáregi esaplanadı. Bul dáwir meshinge jaqın turǵan adam zotining payda bolıwınan tap múlkshilik teńsizlik hám dáslepki mámleketlikler strukturalarıniń payda bolıwıǵa shekem bolǵan uzaq basqıshnı óz ishine aladı.
Ekenin aytıw kerek, uzaq tariyxıy dáwir dawamında adamlıq jámiyeti qáliplesti. Insan óziniń jaratıwshańlıq iskerligi sebepli (yaǵnıy miyneti sebepli) ápiwayı tastan qural soǵıw múmkinshiligine iye boldı. Dáslepki waqıtta jasalǵan miynet quralları tastan jasalǵan bolıp, bul qurallardı úyreniw arqalı insaniyattıń dáslepki tariyxına aydınlıq kirgizildi.
Insaniyattıń eń áyyemgi dáwiri dáslepki tas qurallar dáwiri bolıp, ol arxeologiyada «paleolit» dep ataladı. Paleolit sózi -grekshe «palayos»- áyyemgi, «litos»- tas degen eki sózdiń birigiwinen shólkemlesken.
Paleolit - áyyemgi tas dáwirdiń sánesi shama menen 2, 5 mln jıllardan baslanadı. Adamzat bul dáwirde mińlaǵan jıllar dawamında rawajlanıwı nátiyjesinde az-azdan tájiriybe toplap, toshga qayta islew texnikasın rawajlanıwlashtirdi; azıq toplawdıń jańa yullari hám jasaw sharayatların jaqsılawǵa intildi. Paleolit dáwiri arxeologik kózqarastan 3 basqıshqa bolıp uyreniledi:

Dáslepki paleolit
Orta paleolit
Sońǵı paleolit
Paleolit dáwirdiń bar ekenligi tuwrısındaǵı pikirler bır jola payda bolǵan emes. Daslep, XIX ásirdiń baslarında frantsuz arxeologi Bushe de Pert Evropadan tabılǵan hám qayta islengen tasdı insan tárepinen jaratılǵan tas qural ekenligin ilimiy tiykarda tastıyıqladı. Keyinirek poleolit dáwirin úyreniwde arxeolog G. Martil'ening ilimiy izertlewleri úlken áhmiyetke iye boldı. Ol tas qurallardıń bir-birinen forması hám isleniwi tárepinen parıq etiwine itibardı qaratıp, forma hám isleniwi (texnikası ) ga qaray olardı bir neshe rawajlanıw basqıshına boldı. Tas qurallar rawajlanıw basqıshları daslep tabılǵan jay atları menen shell, ashel' hám must'e dep ataldı.

Arxeologlar oǵırı ápiwayı, qopal hám kertib islengen tas qurallardı daslep tabılǵan Parij qasındaǵı estelik (mákan ) atı menen shell' quralları dep atawdı. Soǵan tiykarınan, eń dáslepki (áyyemgi) paleolit estelikleri «Shell' mádeniyati» atı menen pánge kirgizildi.
Arxeologlar tárepinen tawıp úyrenilgen, isleniwi tárepidaan shell' qurallarınan keskin ayırmashılıǵı bolmaǵan, biraq xiyla taraqqiy etken tas qurallar daslep tabılǵan Am'ena shaxri (Frantsiya ) qasındaǵı Ashel' jayı atı menen ashel' quralları dep ataldı. Ashel' quralları tabılǵan estelikler toparı «Ashel' mádeniyati» atınıń aldı. Pánge ashel' arxeologik dáwir retinde, adamlardıń jaratıwshańlıq (qurılısshılıq ) iskerliginiń kishi basqıshı retinde kirgizildi.
Joqarıda keltirilgen paleolit basqıshları arxeologik davrlashtirishga tiyisli bolıp, ol fakat baslanıwiy jámiyettegi qurallar soǵıw sheki onimsine, onı islew texnikasına qaray bólingen. Biraq bul davrlashtirish social munasábetler evolyutsiyasın bildirmeydi hám belgilemeydi. Jámiyetshunos ilimpazlar baslanıwiy jámiyeti social munasábetler xarakterine qaray baslanıwiy tuda hám tuqımgershilik qánigesilik basqarıw princpıı dáwirlerine boladı. Baslanıwiy topar - paleolitning dáslepki hám orta basqıshına uyqas bolıp, sońǵı poleolitda bolsa urıw munasábetleri qáliplesedi.
Dáslepki paleolit dáwirinde insaniyat tariyxında tábiyaat úlken áhmiyetke iye bolǵan. Insan jáne onı qorshap turǵan tábiyaat ortasındaǵı turaqlı munasábetler úzliksiz process formasın alǵan.
Dáslepki paleolitda biologiyalıq tárepten - tábiy saralanıw hám jınıslıq tańlanıw, miynet processinde arxantroplar (dáslepki adamlar ) ótken zamandoshlaridan ap-alıslasıp ketediler. Miynet quralların soǵıw, qoldıń miynet iskerligi ushın bosanıwı, onı bólek wazıypalar orınlawı, góshli awqattıń tutınıw etiliwi hám basqa social hám tábiy faktorlar sebepli adamzat rawajlanıp barǵan.
Dáslepki paleolitning dáslepki dáwirinde Qubla hám Orta Evropada ıqlım subtropik, Qubla Aziya hám Afrikada bolsa tropik bolıp, ıssısevar haywanlar keń tarqalǵan. Mısalı, Evropada pıllar, begemotlar, primitiv (Stenon atlar ) atlar ; Al Aziyada bolsa baslanıwiy xo'kizlar, nosorog, zebra payda bulgan. Ósimlikler bolsa bárháma jasıl reńde bolǵan. Qubla hám Oraylıq Evropa aymaqlarında -kavkaz palması, kómiwa, ánjir; Evropaning basqa aymaqlarında bolsa qalıń, keń bargli tereklerden shólkemlesken ormanlar tarqalǵan. Aziya hám Afrika aymaqlarında da ıssısevar ósimlikler keń tarqalǵan.
Dáslepki paleolitda dáslepki adamlar Arqa Afrika, Evropa hám Aziya aymaqlarında jasaǵan. Eramızǵa shekemgi 600-400 mıń jıllıqlarǵa kelip, olar Oraylıq Aziya, Kavkazorti aymaqlarına da o'rnashadi.
Dáslepki paleolit dáwirinde jasaǵan baslanıwiy adamlar tas qurallar jasaǵan hám olardan ózleriniń miynet xızmetlerinde paydalanǵan. Bul dáwirdiń tiykarǵı quralı -cho'qmor bolıp, ol 20 sm uzınlıqta hám 1 kg den artıq salmaqlıqta, kóbinese badamsimon formada bolǵan. Cho'qmor -shapqı dep da ataladı. Cho'qmor shell' dáwirdiń tiykarǵı quralı bolıp, ol óz-ara simmetriyalı etip, urib tuwrılaw texnikası (usılı ) menen jasalǵan. Cho'qmorning tómengi bólegi tasdı kertib islew texnikası (usılı ) menen jasalǵan bolıp, ol ótkirlengen, shetleri tegis emes, qıysıq-bugri formaǵa iye bolǵan. Hár qanday tas shell' dáwiri quralın soǵıw ushın jaramlı bolmaǵan. Tas qattı hám tez uchirmalar payda etiw imkaniyatın beriwi kerek edi. Sol sebepli de, daslep qurallar soǵıw ushın tiykarǵı sheki onim wazıypasın dárya hám teńiz tasları atqarǵan. Teńizden, dáryashalardan kvarts, kremen'... tasları alıp kelinip, olardan qurallar jasalǵan. Dáslepki paleolitda shaqmaqtoshlardan da kóplegen tas qurallar jasalǵan. Olar basqa taslarǵa salıstırǵanda mort bolsada túrli formaǵa keltirilib, ótkir, keskir ózgeshelikke keltirilgen. Biraq shaqmaqtoshlar tábiyaatda kóp uchramagan. Shaqmaqtoshlardan qurallar soǵıw tómendegishe ámelge asırılǵan : daslep shaqmaqtosh alınǵan bolıp, onıń átirapı basqa bir tas menen (ol qattılaw bolǵan hám tas uchirgich- shókkish wazıypasın atqarǵan ) urib uchirilgan. Onıń ornı bolsa keskir hám ótkir formaǵa aynalǵan. Tas qurallar soǵıwdıń bul usılı -tasdı kertib islew texnikası dep atalib, bul usıl menen shell' dáwirinde dástesiz cho'qmorlar jasalǵan.
Sonı atap ótiw kerek, ashel' dáwiri xronologik tárepten shell' dáwirinen úlken parq etpesada, ashel' quralları shell' qurallarına salıstırǵanda hiyle taraqqiy etken. Ashel' qurallarında tas uzaqtan uchrindilar alınǵan jay málim formaǵa iye bolǵan. Yaǵnıy bul dáwirde adamlar tas qurallardı qolaylaw formaǵa keltira alǵan. Úshmúyeshlik forma daǵı, uzınchoq, dumaloq... hám basqa forma daǵı qurallar payda etińan. Ashel' dáwirinde ayırım qurallardıń forması onı isletiw ózgeshelikine baylanıslı bolǵan.
Sońǵı ashelda tábiyaat keskin ózgera baslaydı. Ósimlikler, Haywanot dúnyası, ıqlımdıń Ózgeriwi baslanıwiy adam ho'jaligiga da tásir etedi. Íqlımdıń ózgeriwi er júzin úlken mızlıqlar orawı menen xarakterlenedi. Mızlıq -adamdıń payda bolıwı dáwiri bolǵan kaynozoy erasınıń tórtlamchi basqıshında jıljıy baslaydı. Mızlıq ızların ilimpazlar mo''tadil ıqlım regionlarında úyrengenler. Tropik zonalarda mızlıqtıń jılısıwı plyuvia dáwirin (plyuvia-jawın ) qáliplestirgen. Mısalı, bul dáwirde Saxroi Úlkennen dáryalar aqqan.
Ashel' dáwirinde Arqa Amerika aymaqları derlik mızlıq menen oralǵan. Qubla Amerikada mızlıq talay tereńligin kirip barǵan. Evropaning úlken hám Aziyanıń bir bólegin mızlıq iyelegen. Mızlıqtıń orayı Grenlandiya bolǵan. Mızlıq paleolit dáwirinde bir neshe million kv. km. ni shólkemlesken. Onıń bálentligi 1-2 km den artıq bolǵan.
Ilimpazlar tórt márte muz jıljıb kelgen degen pikirdi ilgeri suradi. Mızlıqtıń jılısıwın gints, mindel', riss hám vyurm dep basqıshlarǵa bolǵanlar. Bul terminler Al'p tog'idagi awıllar atınan kelip shıqqan. Bul awıllarda mızlıqlar hám mızlıq yotqiziqlari birin-ketin qatlamlanǵan bolıp, onıń ızları XX ásirdiń ortalarına shekem saqlanıp qalǵan. Gints hám mindel' muzligi Orta Evropa aymaqlarına etip kelgen. Riss bolsa jáne de keńlew aymaqlardı qoplagan. Sońǵı ashel' dáwiri bolsa xronologik tárepten riss muzligidan aldınǵı basqısh bolǵan. Mızlıqtıń jıljıb keliwi nátiyjesinde suwıqqa shıdamsız haywanlar qirilib ketedi. Olardıń kóp bólegi qubla aymaqlarǵa qaray jıljıdı. Mızlıq menen gúresiw quralları kem bolǵanlıǵı ushın kóplegen baslanıwiy adamlar suwıqqa shıdam bere almaǵan.
Shell hám Ashel' mákanları ashıq túrdegi mákanlar bolıp, olar shaqmaqtosh sheki onimleri ámeldegi bolǵan aytaqırlarda, tóbeliklerde jaylasqan. Baslanıwiy adamlar óz zárúriyatın qandırıw maqsetinde bir orından ekinshi jayǵa kóship júrgen. Olar tábiyaat daǵı tayın ónimlerdi ózlestirip, turmıs keshirgen. Ańshılıq da olar turmısında tiykarǵı orında bolǵan. Adamlardıń eń áyyemgi shınıǵıwı -terimshilik hám ań-ózlestiriwshi ho'jalik dep ataladı.
Shell dáwirinde jasaǵan adamlar az-azdan er júziniń kóplegen aymaqlarına o'rnasha baslaǵan. Ashel' dáwirinde olar arqa aymaqlarǵa qaray jıljıǵan. Ashel' dáwirinen adamlar jasalma mákanlarda jasawǵa háreket etedi. Dáslepki jasalma mákanlar - úńgirler edi. Áyyemgi adamlardıń úńgirlerge jaylasıwı hám ornalasıwı menen adamlar kóshpelinchi turmıstan otırıqshı kún keshirimge oǵada basladı. Baslanıwiy topar ishinde hayallar hám er adamlar ortasındaǵı miynet bólistiriledi. Yaǵnıy er adamlar azıq tabıw zárúrshiligi sebepli kóbirek ovga intilgan bolsa, hayallar g'orni qorǵaw, bul dáwirde ózlestirilgen órttı óshirmesten saqlawǵa háreket etken.
Bul dáwir azıqları -eyish múmkin bolǵan ósimlik tamırları, ósimlik miyweleri, haywan góshi edi. Jańa kónlikpelerdiń payda bolıwı hám ózlestiriliwi social munasábetlerdi rawajlantıradı. Aldıńǵı processlerdiń rawajlanıwına órttan paydalanıw kúshli dúmpish beredi. Tábiyaat menen gúresiw quralların tabılıwı endigidengi adamlıq mádeniyatı rawajlanıwınıń tikkeley nátiyjesi boladı. Sebebi adamzattı apattan saqlap qalǵan qural -miynet kónlikpesi edi). Sońǵı ashelda adamzat órttan tábiy halda paydalanǵan. Sebebi ot -órt suwıqtan, jırtqısh haywanlardan saqlanıw ushın zárúr edi.
Bul dáwirde baslanıwiy adamlar turar jaylarǵa da zárúrat seza basladı. Sebebi ıqlım suwıq, hawa ızǵar bolıp, adamlar úńgirlerdi iyelewge kirisiwedi. Uyań -aste haywan terilariga mútajlik payda boladı. Bul dáwirde ho'jalik turmısı júritiliwında da ózgerisler payda boladı. Ózlestiriwshi ho'jalikni tiykarǵı forması bolǵan terimshilik óziniń sheshiwshi áhmiyetin joǵata basladı. Sebebi, suwıq ıqlımda tábiyaatda ushraytuǵın terek miyweleri, ósimlik tamırları siyrek ushırasatuǵın bolıp qaladı. Nátiyjede haywanlardı tutıwdıń áhmiyeti artadı. Uyań -aste tutıw usılları islep shıǵıladı.
Ańshılıqta aǵash nayzalar, shaqmaqtosh qurallar isletiline baslanadı. Jańa sharayat hám jasaw zárúrshiligi mútájlikti qandırıw jolların izlew (qurallardı tolıq jetilistiriw, terinen kiyim tıgıw ), qurallar evolyutsiyasında jańalıqlardı payda bolıwına alıp keledi.
Paleolitning dáslepki basqıshı ızları arxeologlar tárepinen er júziniń kóplegen aymaqlarından tawıp úyrenilgen. Bul dáwirde jasaǵan pitekantrop (meshin adam ), sinantrop (Kitay adamı ) geydel'berg (Germaniya adamı ) tipidagi adamlar dúzilisi tárepinen adam menen (adamsimon) meshin ortasındaǵı jaǵdayda bolǵanlar. Olar joqarıda aytılǵan sıyaqlı, tuda bolıp, jasaǵan, sóylewishni bilmagan, toshga qayta islewdiń shell' hám ashel' texnikalerinen paydalanǵan. Eń áyyemgi adamlardan pitekantrop ızları Yava atawında, Sinantrop ızları Kitayda tabılǵan. Shell hám ashel' mádeniyatı qaldıqları Old Aziya, Kavkazorti, Qara Teńiz, Aziya hám Afrika aymaqlarında da saqlanıp qalǵan.
Ekenin aytıw kerek, Oraylıq Aziya atap aytqanda Ózbekstan aymaǵında eń áyyemgi adamlar dáslepki poleolit dáwirinde shama menen eramızǵa shekemgi 700-500 mıń jıllar aldın payda bolǵan. Ózbekstan aymaǵında jasaǵan adamlar Qubla - Sharkiy hám Sharkiy Aziyanıń eń áyyemgi adamları bolǵan «Sinantrop»- «Kitay adamları» ga jaqın bolǵan.
Oraylıq Aziya aymaqlarından baslanıwiy adamlardıń eń áyyemgi tas dáwiri estelikleri tabılǵan. Ko'lbuloq, Uchtut, Qasqırqazigan, Teńirqazigan, Onarcha, Qoratangir, Qızqal'a, Jeńgeja, Takali, Qamar, Uchbuloq, Qoratog', Siltemeń hám,,, basqa mákanlar arxeologlar tárepinen úyrenilgen.
Ko'lbuloq mákanı Tashkent wálayatı Angren shaxri qasında Qızılolma soyining shep jaǵaında jaylasqan. Kulbuloq mákanı pánge 1963 jıldan málim. Mákan arxeolog M. R. Qosimov tárepinen daslep úyrenila baslanǵan. Kulbuloq 41 qatlamlı estelik bolıp, onıń joqarı qatlamları sońǵı tas hám must'e dáwirlerine tiyisli, tómen qatlamları ashel' dáwirine tiyisli bolıp tabıladı. Mákannan kóplegen shaqmaqtoshlar, kvarts, slanetslardan jasalǵan qurallar tabılǵan. Nukleuslar, páriksheler, qol shapqıları, ápiwayı tas kirgichlari da tabılǵan bolıp, olar ishleniw texnikası tárepinen ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye esaplanadı. Kulbuloq mákanında jasaǵan baslanıwiy adamlar ańshılıq hám terimshilik menen shuǵıllanǵan. Kulbuloqqa babalarımız bunnan 200 mıń jıllar murın kelip o'rnashgan. Bul erda arxantroplar, sinantroplar hám kramon'on tipidagi adamlar jasaǵan.
Kulbuloq mákanında 2002 jıldan izertlew jumısları qayta baslandı. Óz FA Arxeologiya institutı Tashkent bólimi, O'Z MU ilimpazları tárepinen alıp barılǵan tınımsız izertlewler nátiyjesinde 10. 000 ge jaqın baslanǵısh hám ekilemshi ishlov berilagn tas qurallar úyrenildi. 2003 jıldıń 3 oktyabrinde Ko'lbuloq mákanı materiallıq dárekleri tiykarında Xalıq aralıq Ilimiy Konferenciya ótkerildi. Házirgi kúnde Ko'lbuloq mákanına mámleket tárepinen qáwipsizlik etiletuǵın «Tariyxıy qorıq jer» mártebesi berilgen.
Ózbekstanda Qubla Ferǵana daǵı Selung'ur hám Tashkent wálayatındaǵı Baltag'or mákanlarında da ashel' dáwiri tas quralları tapilagn. Selung'ur g'ori materiallıq qatlamlarınan eń áyyemgi adam -arxantrop tıs úzindileri tabılǵan. Pánge Selung'ur g'ori 1958 jıldan málim. Daslep úńgir-mákan akademikalıq Okladnikov tárepinen úyrenilgen hám ol sońǵı poleolit dáwirine tiyisli degen pikir bildirilgen. 1980 jılda akademikalıq Ol. Islamov g'orda qayta qazıw jumısların ótkerip, kóplegen tas qurallar, haywan suyekleri qaldıqların tabadı. Ol. Ismoilov g'orni ashel' dáwirine tiyisliligin ilimiy tiykarda tastıyıqlaydı.
Seleng'ur g'oridan tabılǵan baslanıwiy adam suyek qaldıqları sinantrop - «Kitay adami» ga zamanlas ekenligi tuwrısında pikirler bildirilgen. Selung'ur g'oridan tabılǵan baslanıwiy adamdıń suyeklerin úyreniw ushın YuNESKO den qánigeler shaqırıladı. Olar suyek qaldıqların tekserip kórip onıń antropogenez sistemasında ayriqsha ózgeshelikke iye ekenligin tán alıw etediler. Qánigeler Ferǵanadan tabılǵan baslanıwiy adamǵa «Fergantrop» dep at beriwdi. Fergantrop arxeologiya pánine antropogenez processinde ayriqsha sheńber retinde kiritili. Adamdıń payda bolıwı mashqalası sheshimine Selung'urdagi ilimiy izertlewler úlken úles qosdı. Orta Aziya, atap aytqanda Ózbekstan adamzattıń dáslepki bar payda bolǵan regionlar qatarına qosıldı.
1955 jılda Tashkentten 15 km batısda Shoimko'prik dep atalǵan orında Qoraqamish suwınıń boyında ashel' dáwirine tiyisli materiallıq qatlamlar úyrenilgen. Materiallıq qatlamlardan kóplegen tas qurallar tabılǵan bolıp, olar házirgi kúnde Ózbekstan Mámleket Tariyx Muzeyinde saqlanıp atır.
Tashkent wálayatınıń Bostanlıq rayonında, Ferǵana oypatlıqsınıń Qaraǵash awılı qasındaǵı Boqirg'on darasida, Isfayram soyida, Palman awılı qasında, Ho'jaxayr soyining oń jaǵaında, Navaiy wálayatınıń Uchtut awılı qasındaǵı voush tog'ining qaptal qushaǵında jaylasqan mákanlar (Ijond-voush) de, sonıń menen birge, Qubla Turkmenistan aymaqlarında da dáslepki poleolit dáwiri baslanıwiy adamlardıń ızları úyrenilgen.
Juwmaq retinde sonı búydew múmkin, dáslepki poleolit dáwiri adamları tastan qural jasap, onı isletip hám qurallardı rawajlanıwlashtirib barǵan sayın, ózleri de rawajlanıp barǵanlar. Bunnan 400-500 mıń jıllar ilgeri «shell» hám «ashel'» mádeniyatın jaratqan, dáslepki tas qural -cho'kmor soǵıw arqalı adamlıq mádeniyatına tiykar salǵan adamlar jasaw ushın qolay bolǵan aymaqlarda o'rnashgan. Olar óz iskerligi ızların materiallıq estelikler bolǵan áyyemgi mákanlar hám olardaǵı materiallıq qatlamlarda qaldırǵanlar. Orta Aziya, atap aytqanda házirgi Ózbekstannıń geografiyalıq sharayatı baslanıwiy adamlardıń jasawı ushın júdá qolay bolǵan jáne bul dáwirde onıń keń aymaqlarında adamlar jasap, jaratıwshańlıq xızmetlerin baslaǵanlıǵı shubhasız bolıp tabıladı.