Áyyemgi dáwirden VII ásirge shekemgi tálim tárbiya hám pedagogikaliq pikirler

3-lekciya
Áyyemgi dáwirden VII ásirge shekemgi tálim tárbiya hám pedagogikaliq pikirler
Áyyemgi dáwirden VII ásirge shekemgi tálim tárbiya hám pedagogikaliq pikirler
JABASI
1.Áyyemgi esteliklerde tárbiyasina tán pikirler.
2.Eń áyyemgi jazba aǵartiwshi estelikler hám túrkiy xaliqlardiń ádep ikram dúzilisiniń ózine tán ózgeshelikleri.
Tayanish túsinikleri: Eń áyyemgi jazba aǵartiwshi estelikler hám túrkiy xaliqlardiń ádep ikram dúzilisiniń ózine tán ózgeshelikleri, tálim-tárbiyaniń qáliplesiw tariyxi, musilman dúńyasiniń muqaddes kitabi.
Túrkiy xaliqlardiń jazba aǵartiwshi estelikleri ózine tán ózgesheliklerge iye bolip, olar jańa dáwir adamin tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye. Bular Orxon Enisey, Irq jaziwlari Kul`tgin atli estelikler bolip tabiladi.
Eń áiyiemgi túrk tilinde jaratilǵan hám túrk runikaliq jaziwinda jazilǵan Orxon Enisey esteligi VI-XIII ásirlerde jazip qaldirilǵan bolip, olar tálim tárbiyaǵa tán maǵliwmatlardi beredi.
Tasqa oyip jazilǵan Orxon Enisey estelikleri dáslep Enisey boyraǵnda soń Muǵulistanniń Orxun dár`yasi boyinda tawilip, daniyali alim Vil`gelm Tomson 1893-jilda bul jaziwlardi birinshi bolip oqiǵan, soń basqa ilimpazlar ilimiy izertlewler alip barǵan. Ózbekstanniń bir qatar alimlari da izertlewalip barǵan. Olarda túrk qaǵanliǵiniń júrisleri, kórsetken qaxarmanliqlari, olardiń bilimli márt ekenlikleri bayan etilgen. Qaǵanlar Bumin, Istanmi, Elteris, Bilge, Kultegin, Tunyukukler xaqqinda aytiladi. Bul tas 732-jilda ornatilǵan. Onda barliq waqiyalar gúrriń etiledi. Oniń avtori Kulteginniń jiyeni Iulluǵ tegin degen adam bolǵan.
Kultegin esteliginde jaslarda óz eline muxabbat, dos bolip jasaw, Watan hám xaliq iygiligi ushin tayar turiw ruwxinda tárbiyalaw úlken itibar beriledi.
Bilge qaǵan esteliginde xaliq qaǵaninan, wataninan ayirilmasa biytáshwish ómir keshiretuǵinliǵi súwretlenedi, sonday-aq mámleket basshilariniń is háreketleri, júrgizgen siyasatlari bayan etiledi.
Tunyukuk esteligi 717-718 jili jazilǵan. Onda Tunyukuk Watan qorǵawshi shaxs sipatinda kelip shiǵadi. Ondaǵi insaniy qásiyetler, jaqsiliq, adamgershilik
Tunyukuk esteligi 717-718 jili jazilǵan. Onda Tunyukuk Watan qorǵawshi shaxs siratinda kelip shiǵadi. Ondaǵi insaniy qásiyetler, jaqsiliq, adamgershilik qásiyetleri haqqinda aytiladi.
Túrk xaliqlariniń qol jazba estelikleri ózine tán ózgesheliklerge iye bolip, olar házirgi zaman adamlarin tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye. Bular Orhun Enisey estelikleri, dáslepki jaziwlari siyaqlilar.
Eń áiyemgi túrk tilde jaratilǵan hám túrk-runiy jaziwinda jazilǵan Orhun Enisey toplamalari VII-VIII ásirlerde jazip qaldirilǵan bolip, olar tálim tárbiyaǵa baylanisli qimbatli maǵliwmatlar beredi.
Tasqa oyip jazilǵan Orxun Enisey estelikleri Enisey jerinde, soń Monǵolstanniń Orhun dár`yasi boylarinda tabilip, daniyali alim Vil`gelm Tomson 1893-jili bul jaziwlardi birinshi bolip oqiǵan. Onnan keyin jáne qansha alimlar usi jazba estelikleri úyreniw ushin ilimiy izertlewler alip bardi. Ózbekstannan bolsa Aybek, O.Sh.Sharafatdinov, N.M.Mallaev, A.Qayumov, N.Raxmanovlar izertlew islerin alip bardi hám oniń tálim tárbiyadaǵi ornin jaratip berdi.
VI ásir ortalarina kelip Altay, Jetisuw hám Orayliq Aziya jerlerinde túrk qaǵanliǵi payda boladi. Bul qaǵanliq qublada Vizantiya, arqada Iran, Xindistan, shiǵista Qitay menen shegaralas bolǵan. Túrk qaǵanliǵi Túrkyut mámleket dep te atalǵan. Qaǵanliq 604 jil shiǵis hám qaǵanliǵina bolǵan VIII ásir ortalarina kelip Túrk qaǵanliǵi boladi. Túrk Qaǵanliǵi tiykarinan 3 adam, Bilge qaǵan áskerbasshi Qul tegin hám wázir Tunyukuklar qolinda birlesken edi.
Bitiktaslarda túrk qaǵanlariniń júrisleri, bul júrislerde kórsetken qaharmanliǵi, olardiń birligin támiynlew qaǵanlar Bumin, Istami, Eltaris, Eltarishtiń balalari bilge qaǵan hám láshkerbasshi qul tegin ruwxiy atalari Tunyukuklardiń qolina túskenligi haqqinda bayan etildi. Misali: Qultegin bitiginde ol xaliqtiń keleshegin oylaytuǵin, jan kúyer, óziniń húrmetin, Watan húrmetin joqari qoyatuǵin insan sipatinda táriyplenedi. Qultegin Eltarish qaǵanniń kishi balasi 731 jil 27-fevral`da 47 jasinda qaytis boldi. Bitiktas 732 jili ornatilǵan. Bul Bitiktasta barliq waqiyalar Qul teginniń ákesi birge qaǵan tárepinen aytiladi. Oniń haqiyqiy ati Muǵlien bolǵan. Bitikti Qulteginniń jiyeni Ywlluq tegin jazǵan.
Qulteginniń bitiginde Bilge qaǵanniń aǵa inilerine, tuwǵan tuwsqanlarina qatnasi, olardiń qáteleri sebepli túrk elinde kóp waqiyalardiń júz bergeni aytiladi. Túrklerdiń áskeriy júrisleri olarǵa qońsi tabǵashlardiń basqinshilaǵinan xaliqtiń basina qayǵi túskenligi, olardiń aldawshiliq háreketleri berilgen. Altin, gúmis, ishimlik, jipekti sonsha esapsiz berip atirǵan Tabǵash xalqi shiyrin sózi, jipek kiyimi menen aldap, xaliqti usi jerde jaqinlastiratuǵin eken. Jaqsi qońsi bolǵannan keiyn jawiz ilimin sol jerde úyrenedi. Jaqsi, dana adamlardi jolatpas eken. Shiyrin sózine, jaqsi jipegine aldanip, kóp túrk xalqi, óldiń … Túrk xaliqlariniń ayirimlarin sol jerde jawiz adamlar usilay aljastiratuǵin eken, alis bolsa, jaman jipek beredi, jaqin bolsa, jaqsi zatlar beredi dep aljastiratuǵin eken. Ilimsiz adamlar oniń sózine isenip, oǵan jaqinlasip kóp adamlar ólgen.
Qaǵanniń usinisinda xaliq hákimiyatin bekkemlew, óz ara urislarǵa shek qoyiw, tinish tatiw bolip jasaw umtiliwi aytiladi. Qul tegin bolsa, dana, bahadir, belgili insan sipatinda súwretlenedi. Qultegin bititinde birge qashqan eń zárúr insaniy sezimler, ómirlik zárúrlikler haqqinda aqil násiyat bayan etilgen.
Túrk xalqiniń birlespegenligi, bir birine isenbegenligi ushin hiyle hám ótirik qurbani bolip, tabǵashlar olardi qul hám shori etkeni, jarli erkinen ayrilǵanliǵin kúyinip aytilǵan.
Basshilari, xaliqti insapsiz bolǵani ushin, tabǵash xalqi hiyleker bolǵani ushin, ashkóz bolǵani ushin ótirikshi bolǵani ushin aǵa hám inini bir birine qayraǵani ushin, basshi hám xaliqti bir birine qarsi qilǵani ushin túrk xalqi ellesken mámleketti qoldan shiǵarip jibergen. Keyin túrk xaliqlarin qalay birlestirgenin úkesi Qulteginniń miynetleri sebepli el basqinshilar hújiminen aman qalǵan toq hám tinish turmis keshirgeni, oniń márt jigit ekenligi bayan etiledi.
Quday jarilqasin, baxtim bar, nesiybem bar eken ólgen xaliqti tirilttim tárbiya berdim, jalańash xaliqti kiyindirdim, kámbaǵal xaliqti bay qildim, az xaliqti kóp qildim……Tórt tárepten xaliqti el qildim, bir-birine dos qildim, pútkilley maǵan qaradi. Miynetti, kúshti beriwshi usinday hákimiyatti iyelep inim Qultegin qaytis boldi - deydi.
Bul jaslardi óz eline muxabbat, dos hám sadiq bolip jasaw, watan hám xaliq abirayi ushin gúresiwge tayar turiw ruwxinda tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye. Bilge qaǵan hámde Qultegin miynetleri haqiyqiy watan súyiwshilik bolip esaplanadi.
Ekinshi bitik Bilge qaǵan haqqinda. Bul Bitiktas Eltarish qaǵaniń úlken balasi, Qulteginniń ákesi birgi qashqan 735 jili ornatilǵan. Birge qashqan 734 jili eliw jasinda óz jaqinlari tárepinen záhárlep óltirilgen. Bul bitik hám Ywlluǵ tegin tárepinen jazilǵan.
Bilge qaǵan bitiginde úshlik hákimiyatinda tinish tatiwliq bolǵani, oniń mámleketti ádillik penen basqarǵani, túrk xaliqlardi birlestirgeni, óziniń jurtin bay mámleket etip, sotsialliq tárepten bekkemligin maqtanish penen súwretlegen. Bul bitikte xaliq qaǵaninan, wataninan ayrilmay, tinish omir keshiriw aytiladi, óz gezeginde mámleket basshilariniń qatti hárektleri, júrgizgen siyasatlari bayan etiledi. Keyin bilge qaǵan júrisleri haqqinda aytiladi.
Bilgeqaǵan túrk elleri arasinda el súyer qaǵan dep tanilǵan edi. OL túrk xalqiniń watani jaqsi boliwshin gúresedi. Xaliqqa minaday násiyat etedi, Watandi saqlap qaliw tek qaǵanǵa emes, xaliqqa da baylanisli. Áwladlarimizdiń qáte hám jetiskenlikleri usiniń dáliyli bolip esaplanadi. Xaliq qaǵanniń jol kórsetpelerin ámelge asirmasa, basina kóp táshwishler túsedi. Qaǵan aldanbasliǵi, basqalardiń gáplerin oylap, pikir júrgizip ámelge asiriwi kerek. Qatti qol qaǵan óz xalqina jamanliqti tilemeydi. Iseniwshen bolsa, jaqsi jamandi ajirata almasa hádiysege jol ashiladi.
Bilge qaǵan xaliqti birlestiredi, ayaqqa turǵizdi, sol ushin tinish ómir jaratti. Ol xaliq tinishliǵin támiynlew mámleket basliǵiniń burshi, mámlekettiń ǵáresizligine baylanisli dep bildi. Jurtbasshiniń bayliqqa qiziǵiwi xaliqtiń tómen turmis keshiriwine alip keledi, dep esaplaydi. Ol xaliqqa minaday usinis etedi.
«Men jasadim, túrk begleri, túrk xalqim. Bul qaǵanińnan, bul beglerińnen, jerińnen suwińnan ayrilmasań, túrk xalqi óziń táshwishsiz bolasań» …
Tunyukuk bitigi bolsa 310 misradan ibarat bolip 717-718 jillarda, Tunyukuk tiriliginde jazilǵan. Bul bitikte Tunyukuk watanparwar shaxs sipatinda wákil boladi. Tunyukukdaǵi insaniy paziyletler, tilekler, insaprawarliq sezimleri, oniń qońsi xaliqlar arasindaǵi abiroyin jáne de asirip jiberedi. Misali, oniń ásirlerdi óz jurtina jiberiwi, basqa dushpanlardiń bas iyip keliwi, bul bolsa eziwlik penen jawizliq, qan tógiliwdiń aldin aliw múmkinshiligin kórsetedi. Ol ádilsizlik qilmadi, biraq qaǵanliq nizamlarin, abiroyin bekkem qorǵap, óz mártligin kórsetti.
Joqaridaǵi jawizliqlardan tisqari alimlardiń mádeniyatina ádep-ikramliq hám bilimine baǵishlanǵan bitiktaslar da kóplep tabilǵan.
Joqaridaǵi pikirlerden kórinip turǵaninday, garchi Orxon Enisey jazba estelikleri tikkeley tálim-tárbiya máselesine baǵishlanbaǵan bolsa da olardan usi zamanniń qaǵiyda hám talaplari tárepinen belgili bir maǵliwmat aliw múmkin. Tiykarinan qaǵanlar hám alimlardiń xizmeti, turmis tájiriybesi, watanparwar, shidamli, sadiq bolip jasawǵa umtiliw mártlik haqiyqatliq siyaqli insaniy sezimleri jámiyettiń hár bir aǵzasiniń zárúr paziyletleri sipatinda milliy qádriyatlarimiz tariyxinda úlken áhmiyetke iye.
Eń áyyemgi milliy esteliklerimizden ǴIrk bitigiǴ hám Orxun Enisey jaziwlari qatarinda tálim-tárbiya tariyxi da óz ornina iye. Belgili qol jazba XIX ásirdiń aqirinda shiǵis Túrkstanniń Dunxuan degen jerinen tabilǵan. Biz házirge shekem ǴIrq bitigiǴ haqqinda belgili maǵliwmatlarǵa iye emespiz. Sol sebepli N.Raxmanov tárepinen dúzilgen.
ǴQádimgi hikmetlerǴ kitabinda keltirilgen maǵliwmatlar tiykarinda pikir júritemiz.