Ay-Jerdiń tábiyiy joldasi. Quyash hám Ay tutılıwı

Ay-Jerdiń tábiyiy joldasi. Quyash hám Ay tutılıwı.
Jobasi;
1. Ay-Jerdiń tábiyiy joldasi.
2. Quyash haqqında ulıwma maǵlıwmat.
3. Quyash hám ay tutılıwları.
Ay-Jerdiń tábiyiy joldası
Ay — Jerdiń birden-bir tábiyiy joldasi. Jerden ortasha 384 400 km aralıqta jaylasqan. Orbitasınıń ekliptika tegisligine qiyaligi múyeshi 5° 8' 43" ni quraydı. Massası 7, 35×1022 kg (1/81, 3 Jer massası ). Ortasha radiusı 1738 km, betindegi erkin túsiw tezleniwi 1, 62 m/s2. Astronomık belgisi ☾. Ay orbitasi ekliptika tegisligine ortasha 5°8'43" múyesh astında jatib, 4°58' den 5°20' ge shekem ózgerip turadı. Ay Jer átirapında batıstan shıǵısqa háreketlenip, qandayda bir juldızǵa salıstırǵanda tolıq aylanıw dáwiri onıń siderik (yamasa juldız ) dáwiri dep ataladı. Bul dáwir 27, 32 ortasha Quyash sutkasına teń. Ay orbitasınıń ekliptika tegisligi menen kesilisiw noqatları onıń shıǵıw hám túsiw túyinleri dep ataladı. Ay túyinleri ekliptika boylap Ayndń háreketine keri jóneliste (yaǵnıy batısqa tárep) jıljıb baradı hám 18 jıl -hám 7 ay (6793 sutka) da ekliptikani tolıq bir ret aylanıp shıǵadı. Aydıń qandayda bir túyinnen shıǵıp, taǵı sol túyinge qaytıp keliwi arasında ótken waqıt aydarha ayı dep atalıb, ol ortasha 27, 21222 táwlikke teń bolıp tabıladı. Quyash hám Ay tutılıwlarınıń dáwirliligi sol ay menen baylanıslı.
Ay óz orbitasi menen ortasha 83°20' múyesh quraytuǵın kósher átirapında aylanadı. Onıń óz kósheri átirapında aylanıw dáwiri (27, 32 sutka) siderik ay (dáwir) ga teń, usınıń sebepinen Ay hámme waqıt Jerge bir tárepi menen " qarap" turadı. Bul dáwirlerdiń birdey bolıp qalǵanlıǵı tosınarlı emes. Jerdiń tartıw kúshi Aynıń óz o'qi átirapında aylanıwına tásir kórsetip (astelatib), million jıllar dawamında onı Jer átirapında aylanıw dáwirine teńlestirilgen.
Ay óz kósheri átirapında tegis aylanǵanı halda Jer átirapında aylanıw orbitasining túrli noqatlarında onıń tezligi túrlishe boladı, nátiyjede Jerden qaraǵanda Ay bir az tebranib háreketlanganday kórinedi. Terbelis uzınlama boyınsha 7°54', kenglama boyınsha 6°50' ni quraydı. Bunday terbelis libratsiya dep ataladı.
Ay shar formasında bolıp, radiusı 1737 km, yaǵnıy 0, 2724 Jerdiń Ekvatorial radiusına teń. Ay sırtı maydanı 3, 8-107 km²ni, kólemi — 0, 0743 = '/49 Jer kólemin quraydı. Ay betindegi noqatlardıń radiusın ólshew ushın libratsiyaga tiykarlanǵan kúshsiz stereoskopik effektten paydalanıladı. Libratsiyani úyreniw Ay ellipsoidining bas yarım oqları parqın anıqlawǵa múmkinshilik berdi. Aynıń polyar o'qi Jerge jónelgen Ekvatorial kósherden 700 m, Jerge tárep jóneliske perpendikulyar baǵdardaǵı Ekvatorial o'qdan bolsa 400 m kishi. Sonday etip, Jerdiń tartıw kúshi tásirinde Ay formasında Jerge jónelgen qabariqlik payda bolǵan. Jerden ushirilgan jasalma joldaslar háreket trayektoriyalarini úyreniw tiykarında Ay massası eń anıq esaplanǵan : ol Jer massasınan 81, 3-ret kishi, yaǵnıy 7, 35-1025 g. Ortasha tıǵızlıǵı 3, 34 g/sm³ (0, 61 Jer ortasha tıǵızlıǵı ) ga teń. Salmaqlıq kúshiniń tezleniwi, Ay júzesinde Jerdegidan 6 -ret kishi, yaǵnıy 162, 3 sm/s2 bolıp, Ay júzesinen hár bir km kóterilgen tárepke 10, 187 sm/s2 ge azayıp baradı. Ayda birinshi kosmik tezlik 1680 m/s, ekinshi kosmik tezlik 2375 m/s. Aynıń tartıw kúshi kishi bolǵanlıǵı sebepli, onıń átirapında gaz qabıǵı hám erkin haldaǵı suw bolıwı múmkin emes.
Ay sırtı anaǵurlım qara -aq reńde, onıń albedosi (nurni qaytarıw dárejesi) 0, 073, yaǵnıy Quyashdan túsip atırǵan nurlardıń tek 7, 3% ini qaytaradı. Aynıń Jerden ortasha uzaqlıqtaǵı ko'rinma juldız úlkenligi 12, 7. Tolin Ay Quyashqa qaraǵanda 465000-ret xıra. Aydıń óz kósheri átirapında Quyashqa salıstırǵanda bir ret tolıq aylanıw dáwiri sinodik ay dep atalıb, ol 29, 53059 táwlikti quraydı. Aynıń basqa fazalarında bolsa onıń sáwlelendirilmektesi jáne de kem. Mas, 7 hám 22 kúnlik Ay jarıqlıǵı to'lin Ay jarıqlıǵınıń 8% iga teń. Aynıń reń kórsetkishi +1, 2. Ay óz o'qi átirapında Quyashqa salıstırǵanda bir sinodik ayda bir ret tolıq aylanıp shıǵadı. Sol sebepli Ayda bir kúndiz hám keshesi salkam 15 táwlik dawam etedi. Ayda atmosfera bolmaǵanlıǵı ushın topıraǵı temperaturası kúndiz (Quyash kórinisine salıstırǵanda ) +120°, keshesi — 150° ge shekem baradı. Radioto'lqinlar járdeminde baqlaw sonı kórsetdiki, Ay topıraǵı temperaturasınıń bunday ózgeriwi tek sırtqı qatlamlarǵa tán bolıp, bir neshe dm urada temperatura derlik ózgermeydi.