|
BULSHIQ ETLER HAQQINDA TÁLIYMAT (MIOLOGIYA)
Bulshıq etlerdiń dúzilisi hám funktsiyası
Bulshıq etler úlken adamlarda dene salmaǵınıń 42% ke jaqının quraydı.
Bulshıq et talshıǵı 75% ke jaqın suwdan hám 25% tıǵız zattan ibarat. Tıǵız zatlar quramına beloklar, maylar,karbon suwlar, ayrıqsha ekstraktiv zatlar hám duzlar kiredi.
Bulshıq et talshıǵınıń qısqarıwı oǵan nerv sistemasınıń tásir etiwine baylanıslı. Biraq qısqarıw waqtı tásirleniw waqtına tuwra kelmeydi: tásirleniw waqtı hám qısqarıw waqtı arasında sekundtıń bólekleri menen sanalatuǵın jasırın dáwir bar.Soń energiya toplanıp barıw dáwiri rawajlanadı, bul dáwir dawamında bulshıq et qısqaradı. Keyninen bulshıq ettiń jazılıw dáwiri rawajlanadı.
18--súwret. Bulshıq ettiń dúzilisi.
1-bulshıq et talshıqları; 2 –qabıq; 3-qan tamırı; 4-bulshıq ettiń baylamları; 5- sińir; 6- nerv.
Mısalı júk kóterip turǵanda.
Bulshıq ettiń tiykarǵı xızmeti-mexanikalıq jumıs atqarıw. Eger bulshıq ettiń qısqarıwı nátiyjesinde háreket kelip shıqsa, yaǵnıy dene yaki bazı organlardıń keńisliktegi orınları almassa onda bul jumıs statikalıq jumıstan parq etip, dinamikalıq jumıs dep ataladı. Statikalıq jumıs orınlanǵanda qısqarıp turǵan bulshıq etler háreket qılmaydı.
Adam denesindegi bulshıq etleri óz kúshine barabar bolǵan túrli jumıslardı orınlawı múmkin. Bulshıq ettiń kúshi onıń talshıqlarınıń muǵdarına, sanına baylanıslı: bulshıq et qansha juwan bolsa, onıń kúshi sonshelli kóp boladı. Bulshıq ettiń kúshi onıń kese-kesiminiń júzine tuwrı proportsional boladı.
Islep turǵan bulshıq ette quramalı ximiyalıq reaktsiyalar júrip turadı. Bul ximiyalıq qubılıslar ıssılıq payda etedi: haywan denesiniń ıssılıǵı bulshıq et ıssılıǵı nátiyjesi esaplanadı. Eger islep turǵan bulshıq et toqımasında zatlar almasıwınıń ónimi (produktı) sıpatında ádewir muǵdarda sút hám karbon kislotalar toplansa, onda bulshıq et sharshaydı. Dem alıw waqtında, yaǵnıy bulshıq etler tınısh turǵanda zat almasıw nátiyjesinde payda bolǵan zıyanlı zatlar qan arqalı onnan shıǵıp ketedi hám bulshıq ettiń islew qábileti qaytadan tiklenedi.
Dene bulshıq etleriniń isi pútin organizmniń ulıwma halatına tásir etedi, ol qan aylanıstı kúsheytedi hám hámme organlarda zat almasıwınıń kelip shıǵıwına imkan beredi.
Hár qanday bulshıq et eki; ushında sińir hám ortasında bulshıq et (aktiv organ) jaylasqan boladı. Bulshıq et bólimi paralel jaylasqan hám bir-biri menen jumsaq talalı biriktiriwshi toqımadan ibarat endomiziy dep atalǵan. Jumsaq perde menen oralǵan kese jolaq kóriniske iye talshıqlardıń jıyındısınan ibarat. Bulshıq et ústingi tárepinen perimiziy dep atalatuǵın biriktiriwshi toqımalı perde menen qaplanǵan. Perimiziy talshıqları úzliksiz túrde endomiziy menen tutasıp, bulshıq etti uslap turıwshı tigisti payda etedi.
Bulshıq etler kollagen talshıqlardıń parallel baylamlarınan ibarat bolǵan sińirler járdemi menen súyeklerge jabısadı. Bul birlemshi baylamlar jumsaq talshıqlı biriktiriwshi toqımanıń qabatları járdemi menen birlesip, ekilemshi baylamlardı payda etedi. Ekilemshi baylamlardan úshlemshi baylamlar payda boladı hám olarda biriktiriwshi toqımanıń tıǵız bolmaǵan qabatları járdemi menen bir-birinen ajıralıp turadı. Sińir ishindegi bul qabatlar endotenoniy dep ataladı. Onıń ishinen nerv hám sińirdi azıqlandırıwshı tamırlar ótedi.
Sińir tıǵız talalı biriktiriwshi toqımadan quralǵan hám qısqarıw qásiyetine iye emes. Sińirler júdá bekkem hám tıǵız dúziliste bolıwı menen birge ádewir tartılıp turadı. Olar aq reńde bolıwı hám jaltırap turıwı menen bulshıq ettiń qarın bóliminen ádewir parq qıladı hám sonıń menen birge bir pútinlikti bulshıq etti payda etedi.
Hár qanday bulshıq et súyek yaki fastsiya menen jabısıwı ushın eki ushına iye boladı. Adamnıń denesiniń qálegen bir bóliminde háreket orınlanıwı ushın bulshıq et, buwınnıń eki tárepinde jaylasıwı (yaki bir neshe buwınlardı basıp ótiwi) yaǵnıy bulshıq ettiń bir ushı buwın ústine, ekinshisi bolsa buwın astına jabısıwı zárúr. Bulshıq et qısqarıwı nátiyjesinde háreket payda boladı, áne usı háreket waqtında onıń basqa bir ushı háreketsiz turadı hám sol halatta bekkemlengen boladı. Sińirdiń súyekke jabısqan jeri háreketsiz yaki bekkemlengen tochka dep ataladı. Basqa ushı háreketsheń tochka dep ataladı. Bulshıq et qısqarıwı nátiyjesinde úlkeyedi hám háreketsheń tochkanı háreketsiz tochkaǵa jaqınlastıradı.
Háreketsiz hám háreketsheń tochkalar jónindegi túsinikler shártli esaplanadı. Ayırım háreketlerde bul tochkiler óz-ara orınların almastırıwı múmkin. Mısalı, bel- janbas bulshıq eti bir ushı menen bel omırtqalarına hám janbas súyegine, ekinshi ushı menen bolsa san súyeginiń kishi dóńine jabısadı. Omırtqa baǵanası hám tós háreketsiz turǵanda bul bulshıq et qısqarıp san súyegin búgedi, nátiyjede san súyegi gewdege jaqınlasadı. Bul halatta bulshıq ettiń joqarǵı tochkisi háreket etpeydi, tómengi tochkası bolsa háreket etedi. Biraq sol bulshıq ettiń ózi san súyegi háreketsiz turǵanda da qısqarıwı múmkin, bunday jaǵdayda gewde aldınǵa iyilip, sanǵa jaqınlasadı. Bunday jaǵdayda bulshıq ettiń tómengi ushı háreketsiz, joqarǵı ushı bolsa háreketsheń tochkige aylanadı. Eki jaǵdayda da búgiliw tós-san buwınında iske asadı.
Kóp jaǵdaylarda adam denesindegi bulshıq etler jeke háreket etpeydi, bálkim háreket bir emes, bir qansha bulshıq etlerdiń qısqarıwı nátiyjesinde iske asadı. Payda etken háreketleri bir-birine tuwra kelip, ulıwma jumıs orınlaǵan bulshıq etler sinergistler dep ataladı. Qarama-qarsı háreketti ámelge asırǵan bulshıq etler antogonistler dep ataladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
