21-rasm
22-rasmdagi chizmada (epyurda) tepasi tekis yarim doira bo’lgan silindrik tokchani ichidagi soyasini yasashni ko’rib chiqamiz. AB qirradan tushgan soya 20-rasmdagi singari yasaladi. Gorizontal tekislikka parallel bo’lgan BC qirradan o’tuvchi nur tekislik yarim silindrni yarim ellips bo’yicha kesadi. Bu yarim ellips yarim aylana (B'' B''C O''C C'') ko’rinishda proeksiyalanadi. B'' C'' qirra o’rtasida joylashgan 0'' markazdan shu silindr asosi radiusiga teng yoy chizib A'' B'' qirradan tushgan soya konturiga tutashtiriladi. Natijada yarim silindrik tokchadagi soya to’liq yasaladi. Gorizontal proyeksiyadagi O' markazdan 450 burchak ostida o’tkazilgan radius chizig’iga M' N' urinma chiziq o’tkazilishi natijasida silindrik sirtdagi o’z soyasi konturi aniqlanadi.
22-rasm
23-rasmda yuqori qismi chorak shardan iborat tokchaning soyasini yasashni ko’rib chiqamiz.
23-rasm
Eslatma: gorizontal va frontal proyeksiyalardagi tushgan soyasini to’qroq ranga va frontal proyeksiyadagi o’z soyasini ochroq ranga bo’yash mumkin.
Frontal yarim aylana AKC (A' K' C', A'' K'' C'') dan tushgan soya nuqtalar EC (E''C) soyani topish uchin frontal proyeksiyalovchi vaziyatdagi Q tekislik o’tkaziladi. Q tekislik chorak sharni markazi O1(O'1, O''2) nuqtada va diametri MN (M' N', M'' N'') kesimga teng yarim aylana bo’yicha, nur silindrini markazi 1', 1'' nuqtada va radiusi shar radiusiga teng yarim aylana bo’yicha kesadi. Bu yarim aylanalarning kesishgan nuqtasi tushgan soyaning konturiga tegishli bo’lgan nuqta bo’ladi. Rasmda EC nuqtaning faqat frontal proyeksiyasi (E'' C'') ko’rsatilgan, nuqtaning gorizontal proyeksiyasini topish zarur bo’lsa, shu nuqtadan o’tgan gorizontal tekislikdan foydalanish mumkin. AC (A'C, A''C) nuqta A nuqtadan tokchaning silindr qismiga tushgan soya bo’ladi. D (D', D'') nuqta, yorug’lik nurining V tekislikdagi proyeksiyasiga parallel qilib, tokchaning fasadiga o’tkazilgan urinma chiziq yordamida topilgan. Silindrdagi kontur yasovchisidan o’tgan B(B', B'') nuqta nurning H tekislikdagi proyeksiyasiga parallel qilib, tokchaning gorizontal proyeksiyasida o’tkazilgan urinma chiziq yordamida aniqlanadi. Tokchaga tushgan soya konturining boshlanish chizig’i BD (B'' D'') nur silindrining chorak sharga uringan chizig’i bo’ladi. Bu chiziq haqiqatdan aylana yoyi bo’lib, proyeksiyalar tekisligiga ellips yoyi ko’rinishida proyeksiyalanadi.
24-rasmda talabalar tomonidan bajarilishi kerak bo’lgan mustaqil topshiriqlar berilgan bo’lib, guruh jurnalidagi ro’yxat bo’yicha variant raqami bo’yicha me’moriy fragmentli H va V proyeksiyalaridan foydalanib, shaklning aksonometrik proyeksiyasi chizib olgandan keyin ularning o’z soyasi va tushgan soyalarini bajarish A3 formatli chizma qog’ozida qalam bilan bajaradilar.
24-rasmda geometrik jismlar guruhining soyalarini yasashni ko’rib chiqamiz. Jismlarning orqa yoqlari vertikal (tik) devorga taqab qo’yilgan.
Birinchidan har qaysi jismning o’z soyasining konturi aniqlanadi.
Berilgan ko’pyoqliklarning o’z soyalari chizma bo’yicha aniqlanadi. Aksonometriyadan yaqqol ko’rinib turibdiki, pastki ko’pyoqlikning o’ng tomonidagi ko’ldalang yoqlari o’z soyasida bo’ladi (A1 A B B1, C1 C D D1 yoqlar). Bu soyalarni yasash uchun ularni tasavvur qila olish kerak.
O’rtada joylashgan tokchali prizmaning E1 EF F1 yoki o’z soyasida bo’ladi. Tokchadagi o’z soyasining konturi (KLM) 21-rasmda ko’rsatilgan usul bilan aniqlanadi. Tokchaning o’z soyasi ham ortogonal proyeksiyalarda ko’rinmaydi.
Yarim silindrning o’z soyasi konturini aniqlash uchun soya yasovchi QR topiladi. Yasovchi QR urinma nur tekisligi yordamida topiladi. Bu urunma nur tekisligining gorizontal UH yarim aylanaga R nuqtadan urinadi (aksonometriyada urinma nur tekisligining yarim silindr asosi – yarim doiradagi izidan foydalanilgan). Silindrning RQ yasovchisida o’ng tomondagi sirtida va pastki asosi o’z soyasida qoladi. Demak, NPQRT chiziq silindrning o’z soyasi konturi bo’ladi.
Ikkinchidan har qaysi geometrik jismning topilgan o’z soyasining konturidan tushgan soyalari aniqlanadi.
Ko’pyoqliklardan tushgan soyalarning konturlari yuqorida ko’rib o’tilgan misollardagi singari yasaladi. Bu yerda AC, X1, CC, EC xarakterli nuqtalar bo’ladi. Tushgan soyalar konturlaridagi BX1 va DX chiziqlar yorug’lik nurining frontal proyeksiyasi S'' ga parallel yo’nalgan.
KLM chiziqdan tokchaning ichki sirtiga tushgan soyasi 21-rasmda keltirilgan usul bilan yasaladi.
Silindr o’z soyasining konturiga qarashli 45QR6T chiziqning soyasi (4C 5C QC RC 6C T) frontal tekislikka tushadi. Aksonometriyada 4C, 5C, QC …. nuqtalar yorug’lik nurlarining frontal devor tekisligidagi proyeksiyalari yordamida topilgan (4''4C
