Tábiyiy ilimler boyınsha atamalardıń túsindirme sózligin dúziw máselesi Reje

Botanikadan qısqasha túsindirme sózlik. Usı túsindirme sózlikte SSSRda hám boshka mámleketlerde usadigan jabayı hám materiallıq usimliklardan ayırımlarınıń kis- kacha xarakteristikası, geografiyalıq tarkalganligi, túri, sortları, xalıq xujaligida, sanaatda, xalıq arasında hám shıpakerlik kásibinde isletiledi- gan ónimleri (guli, túbiri, bargi, mıywesi) hám olardıń quramı bayanlaingan. Bunnan tısqarı, kitapchada ósimlik- lar atınıńń etimologiyasiga tiyisli qısqasha pikir berilgen. Bun- de arnawlı bir termin uzbek tiline qaysı tilden ótip kolganligi, neni ańlatıwı, kanday kilib sol hakida maǵlıwmatlar bar. sol atqa iye bolǵanlıǵı bul túsindirme sózlik mektep oqıwshılarına, oqıtıwshılarına hám sol tarawdıń menen kizikuvchi keń kıtapxanlar toparına mol- jallangan.
A. Agava - chuchmomadoshlar shańaraǵına tiyisli, kup jıl -- a i k usimliklar gruppası. Japıraqları kiska, poyasining tómen bóleginen túbirpoyasidan sal joqarıroqdan top bulib ósip chikadi, forması otkulok bargiga uxshaydi, biraq shetsi pıshqı tishli. Ol bir neshe jıllar dawamında fakat bir ret uzın poya chikaradi hám sol jılı gullep nobud boladı.

Agapalarning túp watanı Urta hám Qubla Amerika, SSSRning Krim, Kavkaz, Kora teńiz hám Orta Aziya ra- yonlarida sulıw ósimlik retinde ústiriladi. Amerikadaǵı jergilikli xalıqlar agavalarni ekib, tap- la aladılar.

Agava - grekshe agauos (Agauos) sózinen kelip chikkan bolıp, hayran bulishga arzıydı degen mánisti bildi- radi. Sol formada latin, orıs, uzbek hám boshka tillerge kúshken. Evropanıń nemis, frantsuz, Italiya sıyaqlı xalkla- ri tilinde de sol formada isletiledi.

Adonis - ayiktonondoshlar - shańaraǵına tiyisli bir jıllıq hám kóp jıllıq utlar gruppası. Bularǵa : Turkiston adopisi. Amur adonisi, Qızıl adonis. Sibir' adonisi. Báhári adonis na boshka túrlerin kirgiziw múmkin. Usılardan Báhári adonis kún boshli túbirpoyali, bargi kóp, bandsiz, boyı 30 -40 sm ga jetetuǵın kup jıllıq ósimlik. Guli jalǵız - jalǵız, reńi sarik. Mıywesi yongoksimon. Aprel'-may oyla- rida gullep, nonda mıywe tugadi. Ósimliktiń hámme kismi uwlı zatlı.

SSSR Evropa bóleginiń orman -chul rayonlarında, Sibir', Ukraina, Arqa Kavkaz hám Volgabuyida úsh- raydi hám bulmanlarda dárivor ósimlik retinde jetiwti- riladi. Poyasn, bargi, guli hám mıywesi quramında hár túrlı glikozidlar bar. Adonisdan alınǵan dárivor preparat- lardan, tiykarınan, júrek jumısın jaqsılawda paydalanıladı.

Bul sózlik usı taqlitte dúzilgen bolıp óz oqıwshılarına paydasın tiygizip kelmekte.


Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. 
   Ф. М. Березин, Б. И. Головин. Общее языкознание. М. 1979, 24-bet.
   
2. 
   A.I.Qasimov, M.M. Nabiev. “Botanikadan qisqasha izohli luǵat”. 1990, 2-bet.
   
3. 
   Geografik atamalar. 1685. Geografik atamalar Buxdu.uz
   
4. 
   Geografiyadan qisqacha ruscha-ózbekcha terminlar va tushunchalar luǵati (P.Ǵulomov).pdf, “Tashkent”, 2013.
   
5. 
   Abatbay Dáwletov, Qurbanbay Paxratdinov. “Qaraqalpaq til bilimi”. <> baspası, 2008.
   
6. 
   E.Berdimuratov. “Qaraqalpaq tili terminleri”. Nókis. “BILIM”. 1999.