Tayanch so’z va iboralar: Yorug’lik, spektr, to’lqin uzunligi, tezlik, yo’llar farqi

7. Yorug‘lik dispersiyasi.
diapazonda yotadi. Bunday chastotali to’lqinlarning vakuumdagi uzunligi
Intervalga to’g’ri keladi. Elektromagnit to’lqinlarning bu diapazoni yorug’lik 
to’lqinlar deb yuritiladi. Mexanik tebranishlar chastotalarning ma’lum 
diapazoni inson tovush tarzida qabul qilgandek, elektromagnit to’lqinlar
chastotalarning yuqorida keltirilgan diapazonini ko’zimiz yurug’lik sifatida 
qayd qiladi. 
Chastotalar intervali AA qanchalik kichik bo’lsa, nurlanish 
monoxromatikroq bo’ladi. har qanday real monoxromatik yorug’lik uchun AA 
chekli qiymatga ega. Yuqoridagi (1) ifoda esa ideal monoxromatik to’lqin 
uchun o’rinlidir. 

---

Yorug‟lik nurlarining yo‟nalishiga perpendikulyar qilib hayolan S 
yuzni joylashtiraylik. Bu yuz orqali birlik vaqtda o‟tayotgan yorug‟lik
to‟lqinlarning energiyasi
yorug’lik oqimi
(F) deb ataladi va J/s yoki Vt
hisobida o‟lchanadi. Birli8k vaqt ichida yuz birligi orqali o‟tayotgan yorug‟lik 
oqimi , ya‟ni
I = F/S (2) 
Yorug‟lik oqimining zichligi yoki yorug‟lik intensivligi deyiladi. 
Yorug‟lik intensivligi Vt / m
2
hisobida o‟lchanadi. Yorug‟lik 
intensivligi yorug‟lik tarqalayotgan muhitning sindirish ko‟rsatkichi n ga va 
yorug‟lik to‟lqin amplitudasining kvadratiga proporsional: 
I ~ nE
2
m 
(3) 
Yung tajribasida
M
1
va 
M
2
tirqishlardan chiqayotgan 
yorug‟lik 
to‟lqinlarning ustma-ust tushishi natijasida yorug‟lik interferensiyasi ro‟y beradi. 
Boshqacha qilib aytganda, 
M
1
va 
M
2
 
tirqishlar yorug‟lik manbalari vazifasini 
o‟taydi. U holda quyidagi savol tug‟iladi: xonada ikki elektr lampa yorug‟lik 
tarqatib turgan bo‟lsa, xonaning yoritilgan sohalaridagi yorug‟lik intensivligi 
ayrim lampalar tufayli vujudga keluvchi intensivliklar yig‟indisiga teng bo‟ladi, 
ya‟ni yorug‟lik intensivligining maksimum va minimumlari kuzatilmaydi. Buning 
sababi nimada?
Yung tajribasini muhokama qilayotganimizda 
M
1
va 
M
2
tirqishlardan 
chiqayotgan yorug‟lik to‟lqinlarining chastotalarini bir xil, fazalarining farqi esa 
o‟zgarmas deb hisoblaganimizni eslaylik ((6) ga q.) . bu shartlar bajarilganda 
qo‟shiluvchi yorug‟lik to‟lqinlar kogerent to‟lqinlar deyiladi. Kogerent yorug‟lik 
to‟lqinlar ustma-ust tushgandagina turg‟un inteoferension manzara kuzatiladi. 
Tabiiy yorug‟lik manbalari (xususan, yonib turgan elektr lampochkasi ham) esa 
kogerent bo‟lmagan to‟lqinlar nurlantiradi. Haqiqatdan, tabiiy yorug‟lik manbalari 
sochayotgan yorug‟lik ko‟p atomlar nurlanishlarining yig‟indisidan iborat. Har bir 
atom boshqa atomlarga bog‟liq bo‟lmagan holda nurlanish chiqaradi. Alohida 
atomning nurlanish chiqarish vaqti 10
-8
sekundlar chamasi davom etadi. Bu vaqt 
davomida atom chiqargan nurlanish (ya‟ni elektromagnit to‟lqin) bir qator 
do‟nglik va botiqlardah iborat bo‟ladi. uni to‟lqinlar tizmasi deb ataylik. To‟lqinlar 
tizmasining uzunligini topish uchun yorug‟lik to‟lqinining tezligi s ni atomning 
nurlanish vaqti A= 10
-8
s ga ko‟paytiramiz: 
L =c A = 3 10
-8
m/s 10
-8
s =3m (4) 
Yorug‟lik manbaidagi atomlar xaotik ravishda “chaqnab” va “o‟chib” turadi. 
Shuning uchun turli atomlar tomonidan chiqarilgan to‟lqin tizmalarining 
chastotalari, amplitudalari va boshlang‟ich fazalari turlicha bo‟ladi. hatto yorug‟lik 

---

fil‟tr yordamida ikki tabiiy yorug‟lik manbaidagi bir xil atomlar chiqaradigan bir 
xil chastotali (ya‟ni monoxromatik) to‟lqinlarni ajratib olganimizda ham , ulardagi 
alohida tizmalarning fazalar farqi o‟zgarib turadi. Shuning uchun bunday 
monoxromatik yorug‟lik to‟lqinlarining ustma-ust tushishi natijasida vujudga 
keladigan interferension manzara juda qisqa vaqt saqlanib turadi. So‟ng 
navbatdagi to‟lqinlar tizmasi tufayli yangi interferension manzara vujudga keladi. 
Lekin bu manzaradagi maksimum va minimumlarning joylashuvi oldingi 
to‟lqinlar tizmasi tufayli vujudga kelgan interferension manzaragidan farq qiladi. 
Bu vaqt ichida interferension manzara bir necha million marta o‟zgarishga 
ulguradi. Demak, biz bu million manzarani ustma-ust tushishini kuzatamiz, xolos. 
Albatta buning natijasida interferension maksimum va minimumlardan xech 
qanday iz qolmaydi. Shunday qilib, ikki tabiiy yorug‟lik manbai tufayli 
interferension manzara kuzatilmasligining sababi yorug‟lik manbalaridan 
tarqalayotgan nurlarning kogerent emasligidir deya olamiz. U holda yorug‟lik 
interferensiyasini qanday amalga oshirish mumkin degan savol tug‟iladi. 
Odatda, to‟lqin tizmasining L uzunligi