Tasviriy san’at va qo‘l mehnatiga 0 ‘qitish maxsus

Qo‘shimcha adabiyotlar:
1. J. A Rubin Bolalar art terapiyasi 2012. (266-267-betlar)
'J. A Rubin Bolalar art terapiyasi 2012. (266-267-betlar)
28

---

1.3. 
Alohida yordamga muxtoj boMgan bolalar uchun
tasviriy san’at bo‘yicha dastur talablarining xarakteristikasi
(tavsifi)
Alohida yordamga muhtoj bolalar uchun tasviriy san’at
terapiyasi
1963-yilda men birinchi marta psixikasida nuqsoni bor bolalami 
davolovchi shifoxonadagi birinchi gumh ostidagi shizofrenik bolalar 
kichik gumhiga kirdim. Bu bolalaming hammasi kichik yoshdagi 
bo‘lganligi uchun ulardagi hamma funksiyalar sekinlik bilan o‘zgara 
boshlayotganining guvohi bo‘ldim.Aynan o‘sha bolalami o‘rgangan 
bir nechta mutaxassislaming fikricha, bu bolalar yeyishni yoki 
tasviriy san’at materiallari bilan ishlashni, bundan tashqari, autistik 
dunyo bolalarining qobiliyatlari bo‘yicha tartibsiz joylashgan 
narsalami to‘g‘ri joylashtira olishlari kerak edi. Bundan tashqari 
“Bolalar rivojlanishini kuzatuvchi Vazirlik” bilan birga o‘z 
xohishimizga ko‘ra tasviriy san’at rejalarini individual tarzda sinab 
ko‘rishga ruxsat oldik. Shu yo‘l orqali 8 oy davomida har hafta 
psixik rivojlanishida nuqsoni bor bolalami davolovchi shifo­
xonadagi 10 ta shizofrenik bolalami qamrab olgan kichik guruhni 
tashkil etuvchi kichik sinfga qatnadim. Bolalar bu xonaga navbat 
asosida birma-bir kirishlari kerak edi.. bundan ko‘zlangan maqsad, 
ular bu xonada o‘zlarini erkin his qilgan holda, qanday holatiarda 
ishlatish va qanday holatiarda kerakliligiga ko‘ra tasviriy san’at 
materiallarini tanlashlari kerak. Bunda har bir bolaning dunyo- 
qarashi va ulaming aqliy darajasi tez kunda aniq bo‘ldi . Masalan, 
ular rang tanlab, ulami mo‘yqalam orqali qanday ishlatishni 
o ‘rganishdi. Bunda bolalar dastlab, mo‘yqalamni pastdan tepaga 
yoki tepadan pastga ishlatib o‘rganishni boshlashdi. Selma ismli qiz 
xuddi shu tarzda mo‘yqalamni ishlatishni o‘rganganining guvohi 
bo‘ldik. U bu ishni o‘rganguniga qadar, bir tartibli harakat asosida 
ketganligi sababli u bu ishga butun vujudi bilan yondashishiga 
to‘g‘ri keldi. Shu singari Karen ham faol ishladi. U asosan ritm va 
tovushlar asosidagi dialog orqali yorqin ranglardan foydalana oldi. 
Uning ishlashi xuddi raqsga tushayotgandek ko‘rinardi. Uning 
chizgan rasmi chiroyli chiqqan va bu rasm yaxshi ranglar bilan
29

---

ifodalangan edi. Bu bolalaming har biri o‘zlari xohlagan yo‘l orqali 
rasm chizishar edi. Bundan tashqari ular bir rasmni tugatganlaridan 
keyin keyingi rasmni chizishga tayyor turishar edi.
Selma keyingi chizgan rasmlari faqat sikl asosida boMishini 
xohlamadi. U bundan tashqari chizg‘ich asosida har xil rangdagi 
yo‘llami chizdi. 4 yoshli Jonniga chizish o‘rgatilganda u asosan 
kulgili rasm chizardi va chizgan rasmlari ham kulgili chiqardi. 
Foydalangan ranglari ham rasmning kulgili chiqishiga xizmat 
qilardi.
Bu bolalaming hammasiga psixik rivojlanishidagi nuqson 
mavjud degan tashxis qo‘yilganligini tushunish juda muhim 
sanaladi. Bundan tashqari ulaming chizgan rasmlariga etiketlarga 
ilib qo‘yilardi. Ular bu rasmlami hech qanday adabiyotlarga 
qaramay chizganliklarini unutmasligimiz kerak.
Xuddi shu obrazlardan biz ulaming ba’zilari o‘yinlami, ba’zilari 
aniq va fantastik tushunchalami va ba’zilari esa aytolmayotgan 
narsalarining rasmlarini chizganliklarining guvohi bo'ldik. Ular 
qancha yakka holda bo‘lgan bo‘lsalar, shunchalik kerakli narsalarni 
chizishlariga imkoniyat yaratilganligini angladik. Bu yo‘l orqali biz 
ko‘p ma’lumotlarga ega bo‘ldik. Analiz natijalar shuni ko‘rsatdiki, 
bu bola o‘zining yoshi teng bolalar bo'lmagan gurahda o‘qisa ham, 
ulaming yoshi material tanlashda ahamiyat kasb etar ekan.
Bitta implikatsiya bolaning yoshligidagi shizofreniya oqibat- 
larining yaxshi va yomon tomonlarini ko‘rsatib bera oladi. Bundan 
tashqari undagi yozuvlari, tili va o‘ziga xos boyliklarini ham ochib 
bera olar ekan. Ular rasm chizish orqali bir-birlari bilan gaplashish 
qobiliyatini ham egallashadi. Bu orqali ular boshqa bolalar amalga 
oshiradigan ko‘pgina narsalarni ham amalga oshira olishadigan 
bo‘lishdi. Hattoki, jahldagi holatlarini ham rasm chizish orqali 
ko‘rsatib bera olishdi. Lekin ular chizgan rasmlaridagi simvollami 
anglash biroz qiyinchilik tug‘dirgani tufayli ma’lum ma’no 
anglatganini tushunmagunimizcha, biz bu rasmlarga etiketka ilmay 
turardik. Ular chizgan rasmlar ma’lum darajaga ko‘ra joylash- 
tirilardi va boshqa guruh o‘quvchilari kelib bu rasmlarga qarab 
bolalar nimani o‘ylashlari, his qilishlari, ulaming olamida bo‘lishlari 
va his qilganlarini bir birlariga aytib berishlari kerak edi. Shu singari
30

---

bu bolalar ham boshqalaming rasmlariga qarab o‘ylashlari, 
bo‘yashlari va xis qila bilishlari kerak. 2
Tasviriy faoliyat darsini tashkil etish va olib borish.
Rivojlanishda nuqsoni boMgan bolalar maktabining tasviriy 
faoliyat darslarida, rasm chizishni o‘rgatishdan tashqari boialami 
nutqini va eshitish qobiliyatini rivojlantirish ustida ish olib boriladi. 
Rassomchilik bilimi va mahoratini shakllantirish murakkab 
jarayondir. Bunda doim yangi materialni o‘zlashtirish, vaqti-vaqti 
bilan qaytarib turish va umumlashtirish lozimdir.
Tasviriy faoliyat darslari quyidagi etaplarda tashkil etiladi.
1 .Darsni tashkil etish.
2.Darsning asosiy qismi. (dars mazmuni, yangi yoki o‘tilgan 
materialni tushuntirish).
3.1sh natijasi va darsga yakun yasash.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar maktabida har bir dars 
davomida, dars shaxsiy foydalaniladigan eshitish apparatining ishga 
yaroqliligini, ish joyi va o‘qivchilaming joylashganligini tekshirish- 
dan boshlanadi. 1 sinfhing dastlabki dars davomida hamma 
o ‘quvchilami shaxsiy so‘roq qilish kerak. “Partangda nima turibdi”, 
“Nomi nima”, “Malikaga qizil qalamni ber”, “To‘g‘ri o‘tir”, shu 
kabi so‘roqlarga tutib darsning asosiy qismiga bosqichma-bosqich 
o‘tiladi. Buning uchun o‘qituvchi awalgi darsda o‘tilgan o‘quv 
materialiga qaytib, boialami so‘roqdan o‘tkazadi: « 0 ‘tgan darsda 
nimani rasmini chizgan edinglar”, “qaysi ranglardan foydalan- 
dinglar”, “qanday bilimga ega boMdinglar” va hokazo.
Darsning kirish qismiga 5 daqiqa ajratiladi. Darsning asosiy 
qismi qo‘yilgan maqsad va masalalar asosida tuziladi. Shuni ham 
aytib o‘tish kerakki. 0 ‘qituvchi mavzuni e’lon qilishdan oldin, 
o‘quvchilami oylashga, nimani chizilishi kerakligini topishga 
yo‘naltirilgan savol bilan murojaat etadi. Masalan: mavzu «Olma» 
rasmini chizish bo‘lsa, daraxtda pishadi, dumaloq, rangi sariq, qizil, 
yashil bo‘ladi, yozda va kuzda pishadi, shirin, nordon bo‘ladi, qani 
bolalar oylab javob bering deydi, so‘ng o‘quvchilar olma deb javob 
berishadi. Shundan so‘ng o‘qituvchi to‘g‘ri bugun biz sizlar bilan 
olma rasmini chizamiz, deb darsni davom ettiradi. 1-2 sinfda yangi
2J. A. Rubin Bolalar art terapiyasi 2012.(264-265 betlardan mazmun-mohiyati olindi).
31

---

mavzuni tushuntirish jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilaming birga 
ishlaganlari ma’qul. Ko‘rgazmali qurollar yordamida bosqichma- 
bosqich chiziladi. 3 sinf esa o‘qituvchi oldin tushuntirish ishlarini 
olib borgandan keyin o‘quvchilar mustaqil ravishda ishlashadi.
Tasviriy san’at darslarida o‘quvchilar ilk bor sur’atlami kuza­
tish usuli bilan rasm chizish turlari va janrlari bilan tanishadilar. Bu 
darsda o‘qituvchi kerakli bo‘lgan ko‘rgazmalami, yangi nutq 
materiali yozilgan kartochkalar, rasm chizish etaplarining sxema- 
larini tayyorlaydi.
Rivojlanishda nuqsoni bo'lgan bolalarga darsni aw al ular bilan 
yuzma-yuz turgan holda tushuntirib, keyin doskaga chizmoq 
lozimdir. Turli xil daraxtlaming barglarini chizganda, o‘qituvchi 
bolalarga ulaming bir-biridan farqini ko‘rsatishni maqsad qilib 
qo‘yadi. 0 ‘quv materiallarini o‘rganib mustahkamlagandan keyin, 
uni umumlashtirish kerak, uning umumiy shakli va asosiy belgilari 
qanday tuziladi va boshqalar. Darsning asosiy qismiga 35 daqiqa 
ajratiladi. Darsning yakuniga esa 10 daqiqa ajratiladi. Darsning 
yakunida o‘quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat etiladi. 
“Bolalar bugun darsda nimani rasmini chizdik?”, “Uning nomi 
nima?”, “Birinchi nimani chizdik, keyinchi?”, “Umumiy shaklning 
keng joyi qayerda?” va boshqalar. Eng yaxshi chizilgan rasmlami 
doskada muhokama qilish lozim. Ko‘p xato, yomon chizilgan 
rasmlami doskada, sinfdagilarga ko‘rsatib muhokama qilish kerak 
emas. Ko‘p xatolikka yo‘l qo‘ygan o‘quvchining o‘ziga qayerda 
xato qilganligini ko‘rsatiladi.
Tasviriy san’at darsida yakka va frontal ish olib borish.
Sinfda bolalar soni kamligi tufayli o‘qituvchi har bir bola bilan 
alohida shug‘ullanish imkoniyatiga ega. Tasviriy san’at darslarida 
nafaqat e’tibomi nutq rivojiga, suhbatdoshning gapini anglash va 
rassomchilik san’atini o‘zlashtirishiga ham ahamiyat berish kerak. 
0 ‘quvchilar chizish mobaynida qiynalganlarida, o‘qituvchi uning 
o‘miga chizib bermasdan, balki qiyinchiliklami yengishga yordam 
berishi kerak. Masalan: rasmning fazoviy tuzilishi, uning umumiy 
shaklini yoki kompozitsiyadagi yechimini to‘g‘ri idrok etib, to‘g‘ri 
chizishga o‘qituvchi yordam berishi kerak. Tasviriy san’at 
darslarining hamma etaplarida frontal ish olib boriladi. 0 ‘qituvchi 
boshchiligida o‘quvchilar yangi so‘zlami birgalikda qaytarishadi.
32

---

Rasm chizish jarayonida qiyinchilikka duch keigan o‘quvchilarga 
o‘qituvchi yakka yondoshadi.
Yordamchi maktabda tasviriy san’at darslari bo‘yicha dastur 
talablari
Aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab, maktab- 
intematlariga tasviriy san’at fanidan moslashtirilgan Davlat ta’lim 
talablari va dasturi xalq ta’limi a’lochisi H. Egamov tomonidan 
tuzilgan.
Bolalarni hayotdagi va san’atdagi go‘zallikni sezish, tushunish, 
idrok etish va ular haqida fikr yuritishga o‘rgatish, badiiy-estetik 
tasawurini, dunyoqarashini rivojlantirish va boyitib borish, tevarak- 
atrof, olamga ongli munosabat va madaniyatni tarbiyalash tasviriy 
san’atning asosiy maqsadi hisoblanadi.
Yordamchi maktabda o'tkaziladigan tasviriy san’at mash- 
g‘ulotlarining maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:
• 0 ‘quvchilarda yoshligidan insoniylikning dastlabki element- 
laridan biri sifatida go‘zal, nafis narsalami sezish, ko‘rish, kuzatish, 
idrok, tasawur va tahlil etish, taqqoslash, fikrlash, umumlashtirish, 
o‘zlashtirish kabi xislatlami rivojlantirish;
• Tasviriy san’at asarlari orqali o'quvchilarda ijtimoiy hayot 
hodisalarini kuzatishga o‘rgatish va ular to‘g‘risida dastlabki ta- 
savvurlar hosil qilish;
• 0 ‘quvchilarga tasviriy san’at mashg‘ulot turlari haqida tu- 
shuncha berish orqali ularda maxsus bilim, ko‘nikma va malakalami 
hosil qilish;
• Tasviriy faoliyat yordamida o‘quvchilaming qo‘l harakatini 
o‘stirish va ulami tasvirlashga o‘rgatish;
• 0 ‘quvchilarga narsalaming shakli, tuzilishi, hajmi, bir-biridan 
ko‘rinish jihatdan farqlanishi, taniqli belgilari haqida tushuncha 
berish, ritm va rangni his qila olishga o‘rgatish;
• 0 ‘quvchilami xilma-xil materiallar asosida har xil narsalar 
yasash, tasvirlashga o‘rgatish orqali ulaming bilish faoliyati va mus- 
taqilligini kuchaytirish, ijodkorligi va tashabbuskorligini o‘stirish;
• Tasviriy san’at vositasida o‘quvchilami yaxshi odatlar, 
do‘stona munosabat va o‘zaro yordam ko‘rsatish hamda tarixiy,
33

---

milliy urf-odatlar, marosimlar, milliy an’analarga hurmat ruhida 
tarbiyalash;
• Dekorativ xalq amaliy san’ati, 0 ‘zbekiston me’morchiligining 
o‘ziga xos xususiyati bilan tanishtirish, milliy kasb-hunarlami 
qadrlashga o‘rgatib borish;
• Tasviriy san’at orqali o‘quvchilaming jonajon o‘lka tabiatiga 
muhabbat, kishilaming ijtimoiy mehnatiga qiziqish va hurmat 
tuyg‘usini tarbiyalash;
• 0 ‘quvchilaming badiiy-estetik didi, ekologik ma’naviyatini 
shakllantirish va rivojlantirish;
• 0 ‘quvchilarda badiiy madaniyatni tarbiyalash;
• Yordamchi maktab o‘quvchilarida mavjud bo‘lgan ayrim 
nuqsonlami bartaraf etish maqsadida barmoq gimnastikalari, turli 
tasvirlash mashqlari, didaktik o‘yinlami o ‘tkazish asnosida ularga 
badiiy tarbiya berish;
• Yordamchi maktab o‘quvchilarini atrof-muhitdagi narsa va 
hodisalami ko‘ra bilish va idrok etish asosida olingan estetik his- 
tuyg‘u va tushunchalami o‘zlari chizayotgan rasmlarida aks ettira 
olishga o‘rgatish;
• Turli yordamchi vositalar va omillar yordamida 
0
‘quv- 
chilaming tasvirlay olish malakalarini shakllantirish;
• Xalq milliy hunarmandchiligi, xalq amaliy san’ati, tasviriy 
san’at asarlari bilan tanishtirish orqali 
0
‘quvchilarda badiiy-estetik 
didini o‘stirishga zamin yaratish;
• Yordamchi maktab o‘quvchilarini tasviriy va dekorativ- 
amaliy san’at, me’morchilik asoslari bilan tanishtira borib, ulaming 
badiiy fikr doirasini kengaytirish;
• Yordamchi maktab o‘quvchilarining tasviriy san’atdan o‘tka- 
ziladigan amaliy ishlar jarayonida olingan bilim va malakalarini 
hayotda qo‘llay olishga o‘rgatish;
• Yordamchi maktab o‘quvchilarida agrof-muhitda ro‘y bera- 
yotgan voqea-hodisalarga nisbatan estetik va emotsional sezgirlik- 
lami o‘stirish va boshqalar.
• I-IV sinflarda o‘tiladigan tasviriy san’at darslari quyidagi 
mashg‘ulot turlaridan tashkil topgan:
34

---

T.r.
Mashg‘u Io t turlari
Sinf ar
I
II
Ш
IV
1
Tayyorgarlik mashq lari
9
-
-
-
2
Dekorativ rasm chizish
12
15
15
13
3
Naturadan rasm chizish
7
13
13
10
4
Mavzu asosida rasm 
ishlash
6
6
6
6
5
Tasviriy san’at haqida 
suhbat
-
-
-
5
JAMI:
33
34
34
34