Tasviriy san’at va qo‘l mehnatiga 0 ‘qitish maxsus

Aqli zaif o‘quvchiIar egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma
va malakalar hajmi quyidagicha:
IV 
sinf o‘quvchilari o‘quv yilining oxirida quyidagilami bajara 
olishlari lozim:
Unchalik murakkab bo‘lmagan holatlarda to‘g‘rito‘rtburchak, 
silindrik va konussimon predmetlaming shakllarini chiza olish;
Yorag‘-soya qonuniyatlari asosida predmetlaming elementar 
hajmlarini ifodalay olish;
Tasvirlanayotgan predmetlar uchun rang tuslarini tasvirlash 
(rangli qalam, akvarel, guash);
Dekorativ bezaklami bo‘yashda akvarel va guash bo‘yoqlaridan 
foydalana olish;
Bo‘yash jarayonida dumaloq va kurakchasimon mo‘yqalam- 
lardan to‘g‘ri foydalana olish;
Tasviriy san’at asarlaridan olingan reproduksiya mazmunini 
hikoya qilib bera olish.
Tasviriy san’at darsida, rasm chizish turlari va ularni olib
borish
Rivojlanishda nuqsoni boMgan bolalar tasviriy faoliyat darsla­
rida quyidagi rasm chizish turlaridan foydalanadi.
Predmetli rasm chizish va lepka
Sujetli rasm chizish va lepka
Fikrlash orqali rasm chizish va lepka
Dekorativ rasm chizish
Applikatsiya.
Predmetli rasm - boialami sensor rivojlanishga predmetning 
shaklini tuzilishini, hajmini va rangini anglashga yordam beradi. 
Predmetli rasm chizish va lepka bajarilayotganda boialami asosan 
tushunishiga o‘rgatiladi. Rasm chizish deganda nima qilishlarini, 
lepka (yopishtirish) deganda nima bilan shug‘ullanishlarini
39

---

tushuntiriladi. Rasm chizish jarayonida predmetni chizishga, 
naturadan chizdiriladi, so‘ngra esa shu chizilgan predmetni tasavvur 
qilish orqali chizishga o‘rgatiladi.
Sujetli rasm chizish va lepka tasavvur va fazoviy obrazli 
tafakkurini shu bilan birga ijodiy faollikni va mustaqillikni o‘stiradi. 
Sujetli rasm chizishning 2 turi mavjud:
A). Tevarak atrofdagi hayotdan olingan mavzular asosida rasm 
chizish. (Navro‘z, yangi yil)
B) Adabiy asarlarga illyustratsiya chizish. (ertak, hikoya, masal)
40

---

Sujetli rasm chizishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
Tabiat hodisalari va predmetlar go‘zalliklarini ajrata olishi.
Rasm chizish uchun mavzuga xos sujetlami topa va tanlay 
bilish.
Rasmdagi narsalaming tuzilishi, katta bo‘laklarning kichikka 
bo‘lgan isboti.
Narsalaming fazoviy holatini to‘g‘ri tasvirlash alohida, narsa- 
laming rangi va ulaming bir-biri bilan munosabatini topa bilish.
0 ‘qituvchi rasmning faqatgina mavzusini aytibgina qolmay 
uning mazmunini ham tushuntirib berishi kerak.
Sujetli rasm chizishda va lepkada biror bir voqelikka mos 
tegishli sujetlar tasvirlab beriladi. Bunday faoliyatda o‘quvchilar 
asosiy fikrga ega bo‘lishlik shakllantiriladi, shuningdek o‘quv- 
chilaming obrazlaming grafik tuzilishi va tasawurlari boyitiladi.
Tasviriy san’at darslarida o‘quvchilar ko'rgan narsani eslab 
qolib uni rasmda aks ettirish, fikr yuritish qobiliyati rivojlanadi. 
Predmetni kuzatayotganda uning detallarini analiz qiladi, rasm 
chizayotganda esa sintez qiladi, fikr yuritib taqqoslaydi, predmet­
ning xususiyatlarini abstraksiyalaydi, undan keyin umumlashtiradi 
va nihoyat fikr yuritish jarayoni konkretlashtirish bilan tugaydi.
Dekorativ rasm chizish. San’atning keng tarqalgan turlaridan 
biri dekorativ ommaviy san’atidir. Bu san’at hayotda ishlatiladigan
41

---

buyumlar, idish-tovoqlar, kiyim-kechaklar, mebel gilam, o‘yin- 
choqlar va boshqa shu kabi bezatishni o‘z ichiga oladi.
Dekor-grekcha so‘z bo‘lib, naqsh degan ma’noni anglatadi. 
Dekorativ rasm chizish-naqshli rasm estetik didini boshlanqich 
kurtaklarini go‘zallikni xis etishga o‘rgatadi, go‘zallik haqida ilk 
tushunchalami hosil qiladi. Obyektiv va oddiy sifatlarini, ketma- 
ketlik, simmetriya, uyg‘unlik, ranglar mosligi, jismlar kattaligini 
mos tushishini shakllantiradi. Dekorativ rasm chizish faoliyati 
bolalarga, avvalo devorga solingan naqsh, gul bezaklar bilan ta- 
nishtiriladi, shuningdek bolalarni bo‘yoq, bo‘yoq qalam, ranglaming 
moslashuvini, ranglardan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatiladi.
Mustaqil naqsh chizishning 3 turi mavjud.
1.Naqsh namunasidagi elementlami yoki kompozitsiyasini 
almashtirish orqali yangi naqsh chizish.
2.Berilgan naqsh kompozitsiyasining sxemasi yoki elementlari 
asosida naqsh chizish.
3.Hech qanday ko‘rgazmalarsiz hayolan naqsh chizish.
Naqsh chizishni o‘rganishda oddiydan murakkabga borish 
printsipiga amal qilish kerak. A w al yoMsimon, kvadrat, to‘rtbur- 
chak, uchburchak keyinchalik ko‘pburchak shaklidagi naqshlami 
ma’lum tartibda o‘rganish maqsadga muvofiq.
Naqshning joylashish tartibi
To‘g‘ri chiziq ichida naqsh chizish.
Bitta chiziqda elementlaming ketma-ket qaytarilishi
To‘rtburchak ichida naqsh chizish
Uchburchak ichida naqsh chizish
Aylana ichida naqsh chizish.
Applikatsiya - tasviriy san’atning bir turi. Applikatsiya fao­
liyatida bajarilayotgan predmetning shakli, katta-kichikligi, o‘mash- 
gan jo ‘yini ranglaming mosligini, ritmini idrok etishga o‘rgatiladi.
Applikatsiyaga o‘rgatish materiali bilan tanishish turli shakl- 
larini qirqa olish malakalarini egallash, ulami ma’lum tartibda 
joylashtirish obraz va sujetga mos ravishda yopishtirishni taxmin 
qiladi.
Applikatsiyaga o‘rgatish boialami qabul qilish jarayonini o‘sti- 
rishga asoslanadi. Shakl, hajm, rang, predmetni o‘zaro muno-
42

---

sabatlari haqidagi taassurotlarini boyitish bolalami dars davomida 
fikrlash tasavvurini ishlashiga yordam beradi.
Tasviriy san’at darsi davomida tevarak atrofdagi muhitni bilish, 
fasllardagi o‘simliklami o‘zgarishini kuzatishadi va bilib olishadi.
Rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan bolalaming 1 sinf o‘quvchi- 
larining ko‘pchiligi ish jo ‘yini tartibli saqlay olmaydilar, rasmlami 
pala-partish chizadilar, ko‘pgina detallami tushirib qoldiradilar. 
Bunday bolalar predmetning xususiyatlari va bir-biriga nisbatlarini 
anglay olmaganliklari uchun chizgan rasmlari sxematik rasmlami 
eslatadi. Birinchi sinf o‘quvchilari barcha sujetlami birlashtirishi 
qiyin bo‘lgani uchun rasmlami sodda shakllarda chizadilar, 
shuningdek rangli bo‘yoqlar bilan ishlanganda o‘quvchilar ko‘proq 
yorqin ranglardan qizil, olov rang, sariq, yashil ranglardan 
foydalanishadi. Ayrim bolalardan ranglaming nomlarini so‘ralganda 
noto‘g‘ri javob berishadi. Ayrim bolalar ranglami farqlay ham 
olmaydilar.
Tasviriy san’at darslari bolalaming psixik rivojlanishida katta 
ahamiyatga ega. Kar va zaif eshituvchi bolalaming rasm chizishida, 
ayniqsa ko‘ruv-eshituv idroki shakllanadi va rivojlanadi.
Tasviriy faoliyatda obyektni ko‘rib chiqish jarayonida bolalar 
chizayotgan detalni analiz qilishadi, chizib bo‘lgandan so‘ng esa 
tayyor detalni sintez qilishadi. Bolalar o‘zi chizgan rasmni 
ko‘rgazma qilib qoyilgan obyekt bilan taqqoslaydilar. 0 ‘quvchilar 
taqqoslash jarayonida tayyor bo‘lgan obyektning umumiy hajmiga 
va rangiga ahamiyat berishadi. Xato chizilgan joylarini 
0
‘qituvchi 
tomonidan tushuntirilgan holda bola to‘g‘rilaydi.
Tasviriy san’at darslarida bolalaming tafakkuri, diqqati, 
xotirasi, idroki, umuman ongi rivojlanadi. 0 ‘quvchilar predmet­
laming mohiyatini, tabiatning fasllarda o‘zgarishini rasm chizish 
orqali bilimi rivojlanib boradi. Har bir darsda o‘quvchilaming 
og‘zaki nutqi rivojlantirib boriladi. Har bir darsda mavzudan kelib 
chiqqan holda yangi nutq materiali beriladi. Eshitishda nuqsoni 
bo‘lgan bolalar tasviriy faoliyatida berilayotgan Yangi Iug‘at 
og‘zaki daktil ko‘rinishda va albatta kartochkalarda yozilgan 
bo‘lishi kerak.
43

---

Aqli zaif bolalar tasviriy faoliyatida esa, chizishdan oldin, 
og‘zaki tushuntirish, suhbat qilish orqali tushuntirib, so‘ng chizish 
ishlari olib boriladi.
Tasviriy san’at darslarining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi
Fanlar bog‘liqlik ilmlami yanada chuqur va har taraflama 
o‘zlashtirishga yordam beradi :ona tili va adabiyot, jo ‘g‘rofiya va 
tarix, kimyo va biologiya, fizika va matematika bunga misoldir. Kar 
va zaif eshituvchi bolalar maktabida tasviriy faoliyati qo‘l mehnati 
darslari bilan hamda o‘qish darslari va nutqni rivojlantirish darslari 
bilan chambarchas bog‘liqdir. Zaif eshituvchi bolalar maktabida 
tasviriy faoliyat darslari, mehnat darslari, kar bolalar maktabida esa 
predmet amaliy ta’lim dasrlari bilan uzviy bog‘lanish bo‘lishi kerak.
Darslar o ‘rtasidagi bog‘lanishlar quyidagicha bo‘ladi.
1.Turli materiallar va ulaming xususiyatlari bilan tanishish, 
o‘quv qurollari va asboblari bilan tanishish (qog‘oz, qalam, boyoq, 
yelim, loy, plastilin, karton va boshqalar)
2.Bir xil turdagi ishlardan foydalanish (modellash, rasm chizish, 
applikatsiya, lepka.)
3,Obyektlami aks ettirish uchun tekshiruv o‘tkazganda bilim 
olish usullarini o‘rgatish, (obyektdagi umumiylik va qismlarga 
ajratish, rasmni analiz qilganda asosiy jo ‘yini ajrata olish va 
boshqalar)
4.Rejalash usullarini egallash (material va asboblami tay­
yorlash, obyektni aks ettirganda uni yasash bosqichlari)
5. Chizilayotgan predmet haqida o‘quvchilar to‘la va aniq 
tasawurga ega bo'lganlaridagina, maqsadga erishish mumkin.
Tayanch iboralar: tasviriy faoliyat, dars, dastur, rasm texnikasi