«tastiyiqlayman»

Jumistin` maqseti. Tiri organizmlerde ju`z beretug`in biologiyaliq protsesslerdin` kinetikasin taliqlaw. Jilliliqtin` biologiyaliq protsessler kinetikasina ta`sirin u`yreniw.
Jumisqa kerekli materiallar: Shtraub kanyulasi, 100 ml ko`lemge iye konus ta`rizli kolbalar (3 dana) ha`m olardi jabiwg`a mo`lsherlengen rezina qaqpaqlar, termometr, qar yamasa muz bo`lekshesi ha`m baqa.
Jumisti orinlaw ta`rtibi. Da`slep 3 dana kamera tayarlap alinadi. Kamera sipatinda titrlew ushin qollanilatug`in kolbalar paydalaniladi. Kolbalarg`a say qaqpaqlar tan`lap alinip, olardan qaqpaq burandasi ja`rdeminde eki tesik tesiledi. Tesiklerdin` birinshisine termometr jaylastiriladi, ekinshisi kanyula ushin mo`lsherlengen bolip, ol ashiq qaldiriladi. Kolbalarg`a az mug`darda suw quyilip, termometr jaylastirilg`an qaqpaqlar menen jawip qoyiladi. Jumis waqtinda termometrdin` sinapli rezervuari usi probkag`a jaylastirilatug`in kanyula ushinan 0,5 sm to`menirekte turiwi sha`rt. Tayarlang`an kameralardan biri jumis orinlanatug`in stol u`stine qaldiriladi. Ekinshisi jilli suw quyilg`an stakang`a, u`shinshisi qar–suw aralaspasi saling`an stakang`a tu`sirilip qoyiladi (8-su`wret).

8-su`wret. Qurbaqa ju`reginin` qisqariw kinetikasinin` temperaturag`a baylanisli ozgeriwin u`yreniwge arnalg`an u`skeneler: A-Shtraub kanyulasi, B-ju`rek preparati jaylastirilg`an kameranin` uliwma ko`rinisi, V - kameranin` qar-suw aralaspasi saling`an stakang`a jaylastirilg`andag`i ko`rinisi.

Son` kameralarda jilliliq bir qa`lipke tu`skeninshe, Shtraub usilinda qurbaqa ju`reginin` ajiratip aling`an preparati tayarlanadi.

Shtraub usilinda preparat tayarlaw.
Shtraub metodina baylanisli, tayarlang`an ju`rek preparati stol u`stine qaldirilg`an kamerag`a jaylastirilip, 5-6 minut o`tkennen son` preparattin` qisqariw ritmin sanawg`a kirisiledi. Bunin` ushin, sanap baslaw menen bir waqitta sekundomer ju`rgizilip, ju`rek 20 ret qisqarg`annan son` toqtatiladi. Sol tu`rdegi sanaw 3-4 ma`rte qaytalanip, ju`rek ritminin` 1 minuttag`i ortasha sani esaplap tabiladi. Son` ju`rek preparati, temperaturasi bo`lme temperaturasinan 10 ⁰C qa joqari bolg`an kamerag`a o`tkeriledi. Kamera ishindegi temperatura bir qa`lipke tu`skennen son`, joqarida ko`rsetilgen ta`rizde ju`rek ritmi ja`ne bir neshe ret sanap alinadi. Sanaw juwmaqlastirilg`annan son`, ju`rek preparati, temperaturasi bo`lme temperaturasina ten` bolg`an kamerag`a ko`shirilip, alding`i ritminin` tikleniwi bayqaladi. Da`stlepki ritm tiklengennen keyin, preparat, temperaturasi bo`lme temperaturasinan 10⁰C qa to`men kamerag`a o`tkeriledi. Kameradag`i temperatura turaqlasqannan keyin ju`rek ritmi ja`ne bir neshe ma`rte sanap alinadi.
Sanaw jumislari juwmaqlastirilg`annan keyin, esaplap tabilg`an ortasha ritmler tiykarinda, ju`rek ritminin` temperaturasi 10°C qa joqarilatiw ushin say temperatura koeffetsenti Q<sub>10</sub>, son` protsesstin` ''aktivleniw energiyasi'' esaplap tabiladi. Usi tu`rdegi esaplawlar temperaturani 10°C qa to`menletip o`tkerilgen ta`jiriybe mag`liwmatlari tiykarinda da orinlanadi.
Misali: bo`lme temperaturasi 18°C (T<sub>1=</sub>273+18=291K) bolg`an jag`dayda ju`rek 38 sekund dawaminda 20 ma`rtebe qisqaradi. Demek 1 minutda 20·60/38=31 ret qisqaradi. Temperatura 10°C qa joqarilatqanda, yag`niy 28°C (T₂=273+28=301 K) da 20 sekund dawaminda 20 ma`rte, 1 minutda bolsa 20·60/20q60 ma`rte qisqaradi. Demek, R_T =31 ha`m R<sub>T+10</sub>=60 qa ten`. Bul jag`dayda usi protsesstin` temperatura koeffitsienti to`mendegishe boladi:

Joqarida so`z etilgenindey, egerde bizge protsesstin` temperatura koeffitsienti ha`m ta`jiriybe sharayatindag`i temperatura ma`lim bolsa, ol jag`dayda biz u`yrenbekshi bolg`an protsesstin` ''aktivleniw energiyasin'' da esaplap taba alamiz. Bunin` ushin protsesstin` temperatura koeffitsientinin` onliq logarifmi ha`m temperaturalardin` ma`nislerin ten`lemege qoyip, esaplaw jumislarin orinlaymiz. Joqaridag`i mag`liwmatlardan paydalanip, qurbaqa ju`regi ritminin` aktivleniw energiyasi ushin to`mendegini keltirip shig`aramiz: egerde Q<sub>10</sub>=1,9 g`a ten` bolsa, onin` onliq logarifmi, yag`niy LgQ<sub>10</sub>=Lg1,9=0,2785 boladi.
Ta`jiriybe sharayatindag`i temperatura T<sub>1</sub>=291, T<sub>2</sub>=301. Onda protsesstin` aktivleniw energiyasi
E= 0,46 ∙ (T₂ ∙ T₁) ∙ LgQ₁₀ = 0.46 ∙301 ∙ 291∙ 0,2785=11293 kal.mol`<sup>-1</sup>= 11,293 Kkal.mol`^-1 ge ten` boladi.

№ 7- LABORATORIYA JUMISI