Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

“Neopren
”  deb  ataluvchi  xloropren  kauchugining  ishlab  chiqarilishini 
yo'lga qo'ydi.
Sobiq  sovet  davlati  ham  xomashyo  mustaqilligiga  erishish  va 
mamlakatning himoya qobiliyatini  oshirish  choralarini  ko'ra  boshladi.
1926-yil  aprelda  sintetik  kauchuk  olishning  eng  yaxshi  va  qulay 
usuliga  tanlov  e'lon  qildi. 
Tanlov  shartiga  ko'ra  1928-yil  1- 
yanvargacha  sintetik  kauchuk  olish  texnologik jarayoni  yozma  bayoni 
va  shu  usulda  olingan 
2
  kg  namuna  tanlov  hay’atiga  topshirilishi 
lozim  edi.  Eng  qulay  va  mukammal  loyiha  S.V.  Lebedev  va  В.  V. 
Vyzov  tomonlaridan  tavsiya  etildi,  har  ikki  loyiha  bo'yicha  polimer 
kauchuk  butadiyendan  din ar edi.  S.V.  Lebedevning  loyihasi  bo'yicha 
butadiyen  etil  spirtidan  maxsus  degidrogenlovchi  va  degidratlovchi 
katalizator  ishtirokida  bir  bosqichda  olinadi.  B.V.  Byzov  loyihasi 
bo’yicha  butadiyen  neft  uglevodorodlarini 
qayta  ishlab,  olinishi 
mo'ljallangan  edi,  bu  usul  uchun  kerak  bo'lgan  xomashyo  bazasi  hali 
sobiq  SSSRda  mavjud  emasdi  va  shuning  uchun  bu  usul 
keng 
ommalashmadi.  E'lon  qilingan  tanlovda  S.V.  Lebedev  g ’olib  chiqdi 
va  butadiyen  kauchuk  ishlab  chiqarishning  texnologik  sxemasini 
amalda joriy  qilish  bo'yicha  ishlarga  rahbarlik  qildi.  Shunisi  qiziqki, 
amerikalik  buyuk  ixtirochi  Tomas  Alva  Edison  kauchuk  olish 
sohasidagi  Rossiya  olimlarining  yutuqlarini  eshitib,  butun  dunyoga 
bu  ishning  amalga  oshirish  mumkin  emasligi  haqida  jar  solib,  bu 
gaplar  yolg’on  ekanligi,  uning  o'zi  sintetik  kauchuk  olish  bilan 
mashg’ul bo'lgani va bu  ish  mumkin emasiigini e'lon  qiladi.
S.V.  Lebedev
  (1874-1934  yy.) -   akad.  A.E.  Favorskiy  shogirdi,
Ш
1931 -yiIda tarixda rasman birinchi etil spirti  asosida 
260  kg 
butadien
  -   sintetik  kauchukni  sintez  qildi. 
Bu  usulda  ishlab  chiqarilgan  kauchukning  mexanik 
xususiyatidagi  ayrim  kainchiliklariga  ko'ra  uning 
qo'Uanishi 
ma'lum 
darajada 
cheklandi. 
Bu 
kamchiliklarga 
qaramasdan 
1931-yil 
yanvarida 
SSSR  mehnat  va  mudofaa  qo'mitasi  S.V.  Lebedev 
usuli  bilan  ishiaydigan  bir  xil  loyihadagi  uchta 
sintetik  kauchuk  zavodi  qurish  haqida  qaror  qabul 
qiladi. 
Leningrad  shahrida 
“Liter  B”  hozirgi 
Butunrossiya  sintetik  kauchuk  ilmiy-tadqiqot  instituti
  (ВНИИСК  -  
Всероссийский  научно-исследовательский  институт  синтетичес­
кого  каучука)  tajriba  zavodi  barpo  qilindi  va  shu  yilning  o'zida  bu
398

---

erda  divinii  kauchugining  dastlabki  partiyasi  ishlab  chiqarildi.  1932- 
1933-yillar davomida Yaroslavl,  Voronej,  Yefremovo va Qozonda ana 
shunday  sintetik  kauchuk  zavodlari  ish  boshladi.  1935-yildan  sintetik 
kauchuk  ishlab  chiqarishning  yangi  davri  boshlandi.  1941-yilda 
Erevanda  xloropren  kauchugi  ishlab  chiqaruvchi  zavod  qurilishi 
tugallandi  va  ishga  tushirildi.  Butadiyen-1,3  bilan  stirol,  akrilonitril 
kabi  rnonomerlarni  qo'shish  bilan  sopolimerlanish  reaksiyalari 
yordamida  sintetik  kauchuk  ishlab chiqarildi.  Shuni ta'kidlash  zarurki, 
endilikda  1945-yildan  keyin  spirtdan  xomashyo  sifatida  foydalanish 
o'rniga  neftni  qayta  ishlab  olingan  uglevodorodlardan 
butadiyen 
monomeri  olinadigan bo'ldi.
Butadiyen  va  uning  sopolimerlari  asosida  olingan 
sintetik 
kauchuk  barcha  shinalar  va  rezinalarga  bo'lgan  talabni  qondiradi  va 
tabiiy  kauchukdan  olinadigan  rezinadan  yuqori  sifati  bilan  ajralib 
turardi.  Bunday  yuqori  sifatli  sintetik  kauchuk  tarkibi  litiyorganik. 
birikmalar 
ishtirokida  olinadigan 
1,4-,s/.v-polimer  zanjirlarining 
mavjudligi  bilan  belgilanadi.  1956-yiIda  stereoregulyar  polibutadiven 
kauchuk  (SKD)  olish  usuli  joriy  qilindi,  bu jarayonda  olingan  rezina 
past  haroratga,  yedirilishga  chidamliligi  bilan  tabiiy  kauchuk 
rezinalaridan  ustun  edi.  Sigler-Natt  yaratgan  litiyorganik  kataliza- 
torlari  ishtirokida  olingan  kauchuk  SKI-3  abbreviaturasi  bilan 
belgilangan.  1960-yilda  SKD  va  SKI-3  kaucluiklari  ishlab  chiqarish 
Sterlitamak,  Tol’yatti,  Voljsk  shaharlarida  joriy  qilindi.  Borgan  sari 
butadiyen  va  izopren 
sopolimerlari  avtomobil  shinalari  ishlab 
chiqarishda  tabiiy  kauchukni  siqib  chiqara  boshladi.  Masalan,  1950- 
yilda  sintetik  kauchuk  butun  polimerlar  hajmining 
2 2
 
%
 
yaqin 
qismini  tashkil  etgan  bo'lsa,  1960-yilda  48  %,  1971-yilda  esa  bu 
nisbat  -6 0   %  (5  mln  tonna  sintetik,  3  mln  tonna  tabiiy  kauchuk)  ni 
tashkil  etdi.  1985-yilga  kelib  esa jahonda  12  mln  tonna  sintetik  va 4 
mln  tonna tabiiy  kauchuk  ishlab chiqarildi.  1970-yillarning  boshlarida 
sintetik  kauchuk  tabiiy  kauchukni  siqib  chiqaradi  degan  fikr  ham 
tug’ilgan  edi,  ammo  neft  ernbargosi  natijasida  1973-yilda  neft 
mahsulotlari  keskin  qimmatlashib  ketdi.  Ayni  shu  davrda  Malayziya 
tabiiy  kauchuk  ishlab  chiqarish  borasida  katta  yutuqlarga  erishib, 
uning  tannarxini  keskin  pasaytirdi.  Buning  oqibatida  bugungi 
kungacha  rezina  ishlab  chiqarishda  tabiiy  kauchukni  to'liq  sintetik 
kauchuk  bilan  almashtirishga erishish  nasib  etmadi.  Masalan,  o'z  neft 
zaxiralariga  ega  bo'lmagan  Yaponiya  davlati  uchun  Malayziya  va
399

---

Indoneziyadan  tabiiy  kauchuk  sotib  olish  iqtisodiy  foydali  bo'lib 
chiqdi.
13.3.  Plastmassa!ar  olish texnologiyasi rivoji
Fenolformal’degid  smolalaru
  1907-yilda  L.  Bakeland 
bakelit
 
smolasi  ~  fenol  bilan  chumoli  aldegidining  sopolimerlanishi  bo'yicha 
birinchi  patent  olgani  haqida  ma'lum  qilgan  edik. 
Bu  smola 
qizdirilganda  chiziqli  emas,  balki  to'rsimon  tuzilish  hosil  qiladi  va 
mustahkam  materialga  aylanadi.  Juda  ko'p  yillar  davomida  bu 
materialdan  elektrotexnik  uskunalaming  korpuslari  yasalgan  bo'lsa, 
hozirgi  kunda  undan  bog'lovchi  va  adgeziv  material 
sifatida 
foydalanishadi.  1940-1970-yillar  oralig’ida  yangi  plastmassalar  kashf 
etilgani  uchun  fenol-formaldegid  smolalari  ishlab  chiqarish  dunyo 
bo'yicha  birmuncha  kamaydi. 
Ammo  1975-yildan  boshlab  bu 
poiimerning  ishlab  chiqarish  hajmi  keskin  yuksaldi  va  uning 
mahsulotlari  aviatsiya,  raketasozlik  texnikasi,  kosmonavtika  va 
boshqa sohaiarda qo'llanilishi ortdi.  Bunday o'zgarishning  bosh  omili 
neft  zaxiralarining  kamayishi  bilan  belgilanadi,  arnmo  fenol  asosan 
toshko'mir  smolasidan  olinganligi  va  toshko'mir  konlari  neftga 
nisbatan  ko'p  marta  ortiq  ekanligi  fenolformaldegid  smolalar  ishlab 
chiqarish  istiqbolli  ekanligini  ko'rsatdi.  Bundan  tashqari  energetik 
krizisni  yengish jarayonida fenolformaldegid  smolasi  mahsulotlari  o'z 
dolzarbligi va yuqori  sifati  bilan ajralib turadi.
Bugungi  kunda  muhim  teploizolyatsion  materiallardan  ayrim- 
larini  qayd  qilamiz.  Masalan,  yog’och  tolali  piitalar  (YTP,  DVP), 
yog’och-qipiqli  plitalar  (YQP,  DSP)  kabi  kundalik  jihozlar  shular 
jumlasidandir.  Shu  o'rinda  plastmassalardan  mahsulotlar  qanday 
olinishiga  bir nazar solaylik.  1912-yilda  AQSHning  mashhur  Vestin- 
gauz  elektr jihozlari  ishlab  chiqaruvchi  kompaniyasi  mutaxassislari 
D.O.  Konnor va G.  Faber  birinchi  marta  qatiamli  plastik  olish  usulini 
ixtiro  qildiiar va  uni 
Formika
  deb  atadi lar.  1913-yilda  ular  shu  nom 
bilan o'zlarining  kompaniyalariga asos soldi lar.  1921-yilda 
bosim 
ostida  plastmassalarni  quyish  uchun  maxsus 
injeksion  mashina
  ixtiro 
qilindi.  1923-yilda  F.  Poliak  karbamid  smolasi  va  yog’och  kukuni 
qo'shilgan  aralashmadan 
Pollapas
  nomi bilan  plastmassa  chiqarishga 
patent  olds.  1924-yilda  amerikalik  muhandis  V.  Meyson  yog’och 
tolasi  olish  uchun  maxsus  mashina  yaratdi.  Birinchi  YTPlar  1929-
400

---

yilda 
Laurel
  zavodida 
Masonite
  nomi  bilan  ishlab chiqarildi. 1931 -yil, 
shved  muhandisi  Arne  Apslund  yog’och  tolalari  olish  uchun