|
“ilmiy ishlari"ni
davom ettirish maqsadida “
qiziquv
-
chi olim
” bo'lib Braziliya davlatiga norasmiy kiradi. Amazonka voha-
109-rasm. Manaus shahridagi opera va balet teatrining binosi.
395
iining nabotot olamini o'rganuvchi bu “
farishta”
olim bir amallab,
:jattiq qo'riqlanadigan geveya daraxtzor - plantatsiyalariga yo'l
opadi.
“Beozor botanik
” dunyoning eng boy va rivojlanib borayotgan
iavlatini chuv tushirib, qiymati hech bir boylik bilan solishtirib
oo'lmaydtgan qimmatbaho yukni ingliz kemasiga yuklab Kyudagi
aotanika bog’igacha olib keladi. Urug’lar ekilgandan keyin ularning
atigi 4 % nihol sifatida ko'karib chiqadi va bir haftada 0,5 metrga bo'y
cho'zadi. 1900 ta nihollar 38 ta maxsus yashiklarga joylanadi va
bog’bon nazorati ostida Seylon oroliga olib kelinadi. U joydan Yava
oroliga, Birma, Avstraliya, Trinidad yurtlariga taqsimlanadi. Braziliya
korchaJonlari hech bir kutmagan holda afsus-nadomatlar bilan geveya
daraxtzorlari dunyo bo'ylab quloch yozganiga guvoh bo'lishadi.
Braziliyaliklar bugungi kungacha G. Uikgem nomini la'natlab
kelishadi, ammo G. Uikgemning bu jasorati Angliyada munosib
taqdirlanganiigi norna'lum. Tez orada Yava, Sumatra, Borneo kabi
sobiq Goiiandiya koloniyalarida geveya plantatsiyalari quloch yozdi.
Dunyo bo'ylab kauchuk ishlab chiqarish jarayoni keskin yuksaldi,
chunki har bir daraxtdan bir yil davomida 3-7,5 kg lateks yig’ib
olinadi va tabiiy kauchukka aylanadi.
110-rasm. Makintosh kiygan xonimlar.
111-rasm. Matoga lateks shimdirgan С. Mak Intosh (1766-1843 yy.)
Geveya plantatsiyalari bo'lmagan davlatlar yuksak rivojlangan
sanoat ishlab chiqarish korxonalariga ega bo'lsa ham, rezina
masalasida o 'z raqobatchilaridan keskin orqaga qolib ketishdi hamda
3%
"rezina tobehgF
darajasigacha tushib qoldilar, natijada
sintetik
kauchuk olish borasidagi ilmiy izlanishlar uchun olimlar va
lexnologlar jalb qilindi.
1906-yilda “Bayer” firmasi 1909-yilgacha bo'lgan muddatda
kim kauchuk yoki uning o'mini bosadigan mahsulot olishga erishsa,
20 000 marka pul mukofoti va'da qildi. Bu mukofot qadrini bilganlar
tanlovda g’olib chiqish
“kimyoviy oyga qo'nis/t
” tantanasi bilan
barobar deb hazillashar edilar, chunki 1900-yilda so'nggi moda
talabiga javob beruvchi erkaklar kostyumi 50 marka bo'lgan, metal-
lurgiya korxonasining yuqori darajadagi ustasi 1909-yilda 1300 marka
maosh olgan.
1909-yilda Elberfild shahridagi bo'yoqlar fabrikasining bosh
farmakologi Frits Gofman birinchi sintetik kauchuk ishlab chiqargan
shaxs deb rasman tan olindi, ammo bu usulda mahsulot olish jarayoni
katta qiyinchilik bilan kechar edi. Shuning uchun, uning o'rniga o'sha
davrda osonroq olinish usuli bilan ajralib turgan xomashyo -
metilizoprendan foydalanish g ’oyasi F. Gofmanni band etdi.
Qarabsizki, bu monomertami almashtirish dunyoda birinchi bo'lib
1909-yil 12-sentyabrda sintetik kauchuk olishning 250690 raqainli
patenti ushbu tadqiqotchiga beriidi. F. Gofman olgan oz iniqdordagi
metilkauchuk bir qadar qimmat va past sifatli edi.
1908-yilda M.K. Kucherov natriy-izopren kauchugini sintez
qilishga erishdi, ammo bu amaliy natijalar 1913-yilda e'lon qilindi.
1909 yilda S.V, Lebedev (1974-1934 yy.) birinchi bo'lib divinildan
olingan kauchukni namoyish etdi, ammo bu jarayonning sanoat
texnologiyasini yaratishga qariyb
2 0
yil muddat kerak bo'ldi.
1910-yiilarda ko'pgina kimyogar-olimlar kauchuk sintezi
borasida ish boshladilar. Ayni shu davrlarda rus olimlari S.V.
Lebedev, I.L. Kondakov, 1.1. Ostromislenskiylarning dastlabki ishlari
rivojlana boshladi. 1911-yilda I.I. Ostromislenskiy sirka aldegididan
butadiyen oldi. 1915-yilda В. V. Vyzov, neft pirolizi natijasida
butadiyen oldi va patent sohibiga aylandi, ammo sintetik kauchuk
olishning sanoat usuli uchun bu ko'rsatkichlar yetarli emasdi. Birinchi
jahon urushi boshlanib, rejalashtirilgan dolzarb ilmiy-amaliy tadqiqot
ishlarining bajarilishini birmuncha orqaga surdi. 1920-yilda J. Patrik
etilen xloridi va natriy polisulfididan yangi antifriz olmoqchi bo'lib,
uning o'rniga ilgari ma lum bo'lmagan kauchuksimon modda sintez
qildi va uni
tiokol
deb atadi. 1931-yilda “Dyupon” kompaniyasi
397
Do'stlaringiz bilan baham: |
