Tasdiqlayman” Tabiiy fanlar fakulteti dekani K. A. Saparov

2.2. Markaziy Osiyo mintaqasi davatlarining tashqi iqtisodiy aloqalari va ularning MDHda tutgan o’rni.
1991 yilning ikkinchi yarmidan e’tiboran Qirg’iziston, Ozbekiston, Tojikiston, Turkmaniston va Qozogiston mustaqil davlatlari paydo boldi. Hozirgi vaqtda yer yuzi quruqligining 3% ni tashkil qilgan bu davlatlarning barchasi jahon hamjamiyati tomonidan suveren respublikalar sifatida tan olingan. Ular 1992 yil mart oyidan boshlab BMT ning a’zosi, ko’plab jahonning siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy, ijtimoiy tashkilotlari va uyushmalariga to’laqonli a’zo etib qabul qilingan . Shunday qilib, jahonning hozirgi siyosiy xaritasida ular Markaziy Osiyo davlatlari sifatida qayd etilgan.
MDH doirasida qabul qilingan dastlabki eng muhim hujjat Iqtisodiy ittifoq to’g’risidagi Shartnoma hisoblanadi (1993 yil sentyabr).
1994 yilning aprelida erkin savdo zonasi, 1994 yilning oktyabrida to’lov ittifoqi va Iqtisodiy ittifoqning doimiy faoliyat ko’rsatuvchi organi sifatida Davlatlararo iqtisodiy qo’mita (DIQ) tashkil etish to’g’risidagi bitim imzolandi.
Markaziy Osiyo mintaqasining iqtisodiy–ijtimoiy salohiyati yana ham katta. Hozirning o’zida mintaqa davlatlari MDH va jahonda paxta, pilla, quritilgan meva, g’alla, poliz, tez pishar sabzavot, qorako’l terisi kabilarni yetishtirishda, tabiiy gaz, neft, fosforit qazib olishda, oltin, uran, mis, qo’rg’oshin kabi rangdor metallarni ishlab chiqarishda yirik mintaqalardan biri hisoblanadi.
MDH va umumjahon mehnat taqsimotida mintaqa mamlakatlarining o’rnining oshib borishi, respublikalar iqtisodiyotining keng doirada erkinlashuvi, chet el investitsiyalarini kiritish asosida ilg’or xorij ishlab chiqarish texnologiyasi negizida korxonalar va tarmoqlar tarkibini bozor munosabatlari talablariga moslashtirish eng muhim, diniy ekstremizm va islom fundamentalizmini bartaraf etish orqali ijtimoiy barqarorlik va tinchlikka erishishni taqozo etadi. Ular esa o’z navbatida Markaziy Osiyo davlatlarining xalqaro mehnat taqsimotidagi o’rnining doimo oshib borishiga zamin tayyorlaydi.
Uzoq tarixiy rivojlanish mobaynida yuzaga kelgan chuqur integratsion aloqalar, ishlab chiqarishni mamlakatlar bo’yicha ixtisoslashuvi, korxona va tarmoqlar darajasidagi keng tarmoqli kooperatsiya, umumiy infratuzilmaning mavjudligi MDH tashkil topishining ob’ektiv asosi hisoblanadi.
MDHning raqobatbardosh resurslari jumlasiga, arzon ishchi kuchi va energiya resurslarini kiritish mumkin. Hamdo’stlik mamlakatlari bo’yicha bu yerdahar yili jahon elektr quvvatining 10 foizi ishlab chiqariladi va bu iqtisodiy o’sish uchun muhim shart– sharoit bo’lib xizmat qiladi.
MDHga a’zo mamlakatlar iqtisodiy integratsiyasining strategik maqsadlari xalqaro mehnat taqsimoti imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish, barqaror ijtimoiy–iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash uchun ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va kooperatsiyasini rivojlantirish, Hamdo’stlikka kiruvchi barcha mamlakatlar aholisi turmush farovonligini yaxshilash hisoblanadi.
Garchi, MDH doirasida iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish sohasida qator chora–tadbirlar amalga oshirilayotgan bo’lsada, unga a’zo mamlakatlar iqtisodiyotlarining integratsiyalashuvi past darajada qolmokda. Sobiq Ittifoqda respublikalararo tovar aylanmasi ittifoqdosh respublikalar jami tashqi savdo aylanmasining 69 foizini, Yevropa Ittifoqida unga a’zo mamlakatlar o’zaro tashqi savdo aylanmasining jami tashqi savdo aylanmasidagi ulushi 62 foizni tashkil etsa, MDHda bu ko’rsatkich 28 foizga teng, xolos.
MDH aholisining 9 foizi, yalpi ichki mahsulotning 2,5 foizi, yalpi sanoat mahsulotining 2 foizi O’zbekiston hissasiga to’g’ri keladi.

Xulosa
Mintaqa geografik va geostrategik o’rnining alohida xususiyatga egaligi. Mintaqa davlatlarining to’g’ridan-to’g’ri dengiz va okeanlariga chiqa olmasligi sababli jahon bozorlari bilan o’zaro bog’lanish borasida ularning imkoniyatlari birmuncha cheklangan. Shunday bo’lsada mintaqaning geostrategik o’rni ayrim noyob xususiyatlarga ham ega: G’arb bilan Sharq, Shimol bilan Janub o’rtasida joylashgan bu mintaqa barcha tarixiy davrlar ijtimoiy hayotida o’ta muhim “ko’prik” vazifasini o’tab kelgan. Aynan shu sabablarga ko’ra, Buyuk Ipak yo’li gullab yashnagan qadimgi davrlarda mintaqa jahon ijtimoiy hayoti, sivilizatsiyasi rivojlanishiga o’zining eng samarali ta’sirini ko’rsata olgan. Alohida takidlash lozimki, ana shu tarixiy haqiqat 54 mintaqa respublikalarining milliy mustaqilliklarini qo’lga kritishi bilan yana o’zini namoyon qila boshladi.
Markaziy Osiyo mintaqasining tabiiy salohiyati (resurslari) o’zining xilma– xilligi, zaxiralarining kattaligi bilan jahonda alohida o’rin tutadi. Darhaqiqat, yoqilg’i– energetika, rangdor metallar, kimyoviy mineral boyliklarining asosiy turlari bilan mintaqa jahonda eng yaxshi ta’minlangan mamlakatlar sirasidandir.
Markaziy Osiyo hududida butun dunyo aholisining 1% ga yaqin qismi istiqomat qilmoqda. Ularning o’sish sur’atlarli jahon aholisining ushbu ko’rsatkichlaridan birmuncha yuqori. Aholining demografik tarkibi, mehnat resurslarining sifat ko’rsatkichlari, ishchi kuchining nisbatan arzonligi xorijiy investitsiyalarning kirib kelishiga ijobiy ta’sir qiladi.
Markaziy Osiyo mintaqasining iqtisodiy–ijtimoiy salohiyati yana ham katta. Hozirning o’zida mintaqa davlatlari MDH va jahonda paxta, pilla, quritilgan meva, g’alla, poliz, tez pishar sabzavot, qorako’l terisi kabilarni yetishtirishda, tabiiy gaz, neft, fosforit qazib olishda, oltin, uran, mis, qo’rg’oshin kabi rangdor metallarni ishlab chiqarishda yirik mintaqalardan biri hisoblanadi.
Bu omillarning barchasi bozor munosabatlari sharoitida mintaqa davlatlarining umumjahon mehnat taqsimotida tutgan o’rnini doimo yuksalib borishini ta‟minlamoqda, xorijiy investitsiyalarning tobora faolroq qatnashuvi natijasida ishlab chiqarishda tub sifat o’zgarishlarga erishilmoqda degan xulosa chiqarishga imkon beradi.
Markaziy Osiyo MDH davlatlari orasida xom ashyo va yarim xom ashyo mahsulotlari, qisman sanoat mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashganligi bilan ajralib turar edi.
Mustaqillikka erishgach Markaziy Osiyo davlatlari qishloq xo’jaligini yuritishning «markaz»lashgan shakli o’z kuchini yo’qotdi. Barcha respublikalar qishloq xo’jaligida chuqur islohotlarni amalga oshirish davri boshlandi. Qishloq xo’jaligida bozor munosabatlarini shakllantirish, mulkchilikning nodavlat shakliga o’tish, mulkni davlat ehtiyojidan chiqarish va xususiylashtirish, fermer, va boshqa xo’jaliklar faoliyatini shakllantirish va taraqqiy ettirish chora–tadbirlarini ishlab chiqarishga katta e’tibor berilmoqda.
Markaziy Osiyo respublikalarida iqtisodiyotni rivojlantirishda ularning tabiiy geografik sharoitidan tashqari iqtisodiy geografik o’rni ham muhim ahamiyatga ega. Jumladan, Qozog’iston respublikasining Rossiya Federatsiyasining rivojlangan Volgabo’yi, Ural, G’arbiy Sibir iqtisodiy rayonlariga qo’shniligi va yaqinligi, dengiz bilan tutashligi, tranzit temir, avtomobil, havo yo’llarining o’tganligi, yer va mineral resurslarga boyligi tinch va rivojlangan mamlakatlarga chegaradoshligi va boshqalar uning iqtisodiy jihatdan rivojlanganligini belgilaydi. Shuning uchun ham Markaziy Osiyodagi davlatlar Yevropa, Fors qo’ltig’i atrofidagi davlatlarga, Hind va Tinch okeani qirg’oq bo’ylariga chiqishga katta e’tibor berishmoqda. Bularning hammasi Markaziy Osiyodagi davlatlarda xo’jalikni rivojlantirishga imkon yaratadi.