Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

Chorvachiliqda podani taqror ishlab chiqarishni tashkil etish

Chorvachiliq tizimining asosini va tarmoqni jadal rivojlan- tirishning uzagini podani taqror ishlab chiqarish masalalari tashkil etadi. Chunqi chorvachiliq maxsulotlari yetishtirish chorva mollarining biologiq xususiyatlariga asoslanadi va ulardan foydalanish mollarining tabiiy yashash davri bilan belgilanadi. Shuning uchun chorvachiliq tarmogining samaradorligi podani taqroran tuldirib turish davrining uzun, qisqaligiga qup jixatdan bogliq buladi.
Podani taqror ishlab chiqarish chorva mollar tarqibini xususan maxsuldor mollarni doimo yangilanib turishini, podadan chiqariladigan mollarni yosh, yuqori max,suldor mollar bilan almash- tirib turilishini taqozo qiladi. Podani taqror ishlab chiqarish nayel olish, yosh mollarni ustirish, ularni podadagi qarigan, qam maxsuldor mollar urniga o’tkazish ishlarini uz ichiga oladi.
Podani taqror ishlab chiqarish tarmoq oldiga quyilgan maqsad va vazifalarni amalda bajarilishiga qarab oddiy va qengaytiril- gan xolda amalga oshiriladi.
Chorvachiliqni jadal rivojlantirish quzda tutilmagan xo’jaliklarda oddiy, ya’ni taqror ishlab chiqarishda, maxsulot yetishtirish va chorva mollar soni esqi xajmda yangilanadi. Agarda chorvachiliq tarmogini jadal rivojlantirish rejalashtirilgan bulsa, u vaqgda qengaytirilgan taqror ishlab chiqarish amalga oshiriladi, ya’ni poda yangilanib, chorva mollarining soni doimo qupaytirilib boriladi, mollar sifati yaxshilanadi, zotsiz va past zotdagi mollar urniga, zotdor yuqori qlassdagi yosh, maxsuldor mollar muntazam qel- tiriladi. Podani qengaytirilgan taqror ishlab chiqarish chorva mollari sonini qupaytirish, sifat qursatqichlarini yaxshilash, mollar maxsuldorligini jadal ustirish bilan qushib olib borilishi qeraq. Mollar zoti va nayeldorliq sifatini yaxshilash, maxsuldorligi va yetilishini tezlashtirish - podani taqror ishlab chiqarishning jadal yuli xisoblanadi. Bu chorvachiliqni rivojlantirishning bosh yuli bulib, tarmoqning yalpi maxsulotini yanada qupaytirishga, maxsulotlar tannarxini pasayishiga va rentabelligini oshishiga olib qeladi.
Podani qengaytirilgan taqror ishlab chiqarish muntazam amalga oshirilishi lozim bulgan doiraviy jarayon bulib quyidagicha ifodalanadi:
Ishlab chiqarish -»iste’mol qilish —> ishlab chiqarish.
Podani taqror ishlab chiqarishning tavsifi va tezligi quyidagi biologiq va tashkil iy-iqtisodiy omillarga asoslanadi:
Yosh mollarni fiziologiq yetilishiga, yangilash yoqi qayta tiq­lash uchun qoldirilgan mollarni birinchi qochirish yoshida ya’ni uz vaqtida qochirishga, bugozliqning davom etish muddatiga;
Podadagi urgochi (sigir, sovliq va x.q) mollarni unumli xiz­mat qilish muddatini uzaytirishga, ularni qisir qoldirmasliq, serpushtligini oshirishga;
Yosh mollarni nobud qilmasdan tuliq saqlab qolishga, ularni parvarish qilishni yaxshilashga;
Podani taqror ishlab chiqarishdan ortib qolgan yosh va yaroqsizliqqa chiqarilgan qari mollarni realizatsiya qilish muddat- lariga;
Mollarni urchitish va bolalatish qalendar muddatlarini tugri belgilashga, bolalagandan qeyingi quyuqishning boshlanish muddatiga, nayel mivdoriga, zotni butun choralar bilan yaxshilashga;
Jadal ustirish va semirtirishni tashkil etishga;
Mollarning nayel sifatini yaxshilashga;
Zooveterinariya tadbirlarini bir-biri bilan boglab, bir vaqtda o’tkazishga.
Qayd etilgan omillarning barchasini bir-biriga boglab, talab darajasida taqomillashtirib amalga oshirish, mollar maxsuldorligini qupaytirishga va iqtisodiy qursatqichlarni ijobiy to- monga uzgarishiga olib qeladi. Masalan, sigirlarni tula qiymatli meyordagi oziqalar bilan oziqlantirish va yaxshi asrash, ularni uz vaqtida sun’iy uruglantirish, jinsiy yuqumli qasalliqlarning oldini olish tadbirlari, qisir qolishning oldini olishga va tugish oraligidagi davrni 13-14 oydan, 11-12 oygacha qisqartirishga, natijada. Buzoq olishni qupaytirishga xamda si- girlardan unimli foydalanish davrida quproq sut olishga sabab bulsa, buqachalarni jadal ustirishda 400 qg tiriq vaznga 2,5 yil urniga, 1,5 yilda erishishni, xar bir qg tiriq vaznni ustirishga 10- 12 oziqa birligi urniga 7,5-8,0 oziqa birligi sarflashga erishiladi. Natijada podani taqror iptlab chiqarish tezligi oshib, gusht ishlab chiqarish uchun sarflanadigan oziqadan foydalanish 1,5 mar- taga qupayadi. Xozirgi vaqtda shirqat, fermer va xususiy xo’jaliklarda chorvachiliqni qengaytirilgan taqror ishlab chiqarish asosida olib borish mollarni urchitish va buzoq olish, podani yano’tkazish tadbirlari tushuniladi. Buning uchun yosh mollarning eng yaxshi usib rivojlanganlari tanlab olinadi va aloxida parvarish qilinadi, ular maqsadga muvofiq yoshga va ogirliqqa yetganda asosiy podaga utqaziladi. Qolgan yosh mollar, ya’ni ta’mirlashdan ortib qolgan yosh mollar asosiy gusht zaxirasini tashkil qiladi. Ular se- mirtirilgandan qeyin gushtga sotiladi yoqi suyiladi.
Ta’qidlash joizqi, chorva mollarining birinchi qochirish yoshini tugri belgilash nixoyatda muximdir. Erta qochirish yosh mol- ning usishiga salbiy ta’sir qursatadi. Qech qochirish esa podani muntazam tuldirib borishni, yangilashni seqinlashtiradi, urgochi mollar yetishtirishni qimmatlashtiradi.
Qoramolchiliqda bolalash davridan to samarali qochirishgacha bulgan davr servis davri deb ataladi va uning maqsadga muvofiq davri sersut sigirlar uchun 50-70 qunni tashkil etadi.
A) poda tarqibi: podani taqror ishlab chiqarish qup jixatdan
Poda tarqibiga xam bevosita bogliqdir. Poda tarqibi deyilganda ayrim jins va yoshdagi mollar guruxlarining ma’lum muddatlarda umumiy podadagi salmogi tushuniladi. Podaning ayrim yosh gu- ruxlari maxsulot yetishtirishda turlicha urinni egallaydi, yem-xa- shaq va ishlab chiqarish vositalari sarfiga turlicha miqdorda maxsulot qaytimi bilan javob beradi. Poda tarqibiga qura olinadigan maxsulot turi, sifati va tarqibi chorvachiliqni tashkil etish xarajatlarini, uning yunalishini belgilab beradi. Poda tarqi- bini belgilab beruvchi eng muxim omillarga xo’jalikda qabul qilingan chorvachiliq tizimi, bozorning tarmoq maxsulotlariga bulgan talabi va axolining chorvachiliq maxsulotlariga bulgan extiyojini qondirilishi va shularga asosan tuzilgan shartnoma va bitimlar xamda narx-navolar tizimi qiradi.
Chorvachiliq maxsulotlarini yetishtirishda ona mollar xal qiluvchi axamiyatga ega bulganligi uchun poda tarqibi shu mollar salmogiga qura belgilanadi. Masalan, yiriq shaxar va sanoat mar- qazlari atrofida joylashgan sutchiliq xo’jaliklari, podasi tarqi- bida sigirlarning salmogi 60-70 % ni, sut-gusht yetishtiruvchi xo’jaliklarida 45-50 % ni, gushtchiliq xo’jaliklarida 30-35 % ni tashkil qilishi qeraq. Qoraqulchiliqda sovliqlar salmogi 75-80 % ni, gusht-jun yunalishida esa 55-60 % ni tashkil qilishi maqsadga muvofiqdir.
Poda tarqibiga bir qator tashkil iy-iqtisodiy omillar uz ta’sirini utqazadi: ishlab chiqariladigan maxsulotlarning xajmi,
Sifati, raqobatbardoshligi va ularni sotish muddati, mollarning
Maxsuldorliq darajasi, yil davomida urgochi mollarning qupayishi va qari mollarni yaroqsizliqqa chiqarish foizi, yil davomida olinadigan nayel miqdori va 100 bosh onasidan ajratilgan ishga yaroqli yoshdagi mollar salmogi, yil davomida mollarning bo- lalashini bir teqis taqsimlanishi, gusht zaxirasidagi mollarni semirtirish va burdoqilash, mollarning sotish yoshi va xoqazolar.
Poda tarqibining xaqiqiy va maqsadga muvofiq variantlariga iqtisodiy baxo berishda podadagi xar 100 bosh mol xisobiga yetishtirilgan maxsulot, maxsulot birligiga sarf qilingan yem-xashaq, yem- xashaq birligi qiymati xisobiga yetishtirilgan maxsulot qiymati qursatqichlaridan foydalaniladi.
Chorvachiliqda podani taqror ishlab chiqarish poda xaraqati yordamida rejalashtiriladi.
B) poda xaraqati: poda xaraqati - bu xo’jalikning istiqbol
Rejasiga asosan chorva mollarining bosh sonini yosh va jins gu- ruxlari bo’yicha ma’lum davr (oy, daxa, yil) mobaynida sonli va si- fatli uzgarishidir. Poda xaraqati shirqat, fermer va xususiy fer- malarning chorvachiliq maxsulotlari yetishtirishini aniqlab be- ruvchi dasturdir.
Poda xaraqati rejasi turli tarmoqlarning xususiyatlariga qura, turli xo’jalik muddatlariga - qalendar yil uchun, chorvani asrashning yaylov va ogilxona davriga, daxa va oylar bo’yicha xam tu- zilishi mumqin. Masalan, qoramolchiliqda chorva mollarining yoshi bo’yicha xaraqatini tula xisobga olish va aqs ettirish uchun poda xaraqatini yilliq va daxalar bo’yicha tuzish qifoya qiladi. Chuchqachiliq nisbatan tez yetiluvchan tarmoq va serpusht mollar bulgani uchun bu tarmovdagi tez sodir buladigan uzgarishlarni aqs ettirish uchun poda xaraqati oylar bo’yicha tuziladi.
Poda xaraqati rejasiga muayyan korxonaning xar xil tabiiy va tashkil iy-iqtisodiy shart-sharoitlari ta’sir qursatadi.
Tabiiy shart-sharoitlarga mollarning muayyan qalendar davr ichida bir yosh guruxidan, boshqa yosh guruxiga o’tishi , burdoqilash davrining davom etishi, mollarning jinsiy va jismoniy yetilishi, urtacha serpushtligi, bir marta tugishda qancha bola berishi, rivojlanish xususiyatlari va xoqazolar qiradi. Tabiiy shart-sharoitlar, zotli yosh mollarning yetilish tezligini oshirish, sermaxsul mollarni tanlash va parvarish qilishning yaxshilanishi ta’sirida uzgarishi mumqin.
Poda xaraqatiga ta’sir etuvchi tashkil iy-iqtisodiy omillarga maxsulot sotish shartnomalarining daxalar bo’yicha belgilangan topshirigini bajarilishi, chorva mollaridan xo’jalikda samarali foydalanish muddatlari, yosh mollarni realizatsiya qilish uchun maqsadga muvofiq vaznga yetqazish, ustiriladigan yosh mollarni parvarish qilishning iqtisodiy jixatdan qulay davrlari, asosiy podani tuldirish uchun qoldirilgan yosh mollarni birinchi marta qochirishning xo’jalik uchun eng qulay muddatlari, ayrim guruxdagi mollarni ustirish va semirtirish usullari va davrlari qiradi.
Poda xaraqati rejasi chorvachiliq tarmoqlarini tashkil qilish va yuritishning yil boshida bulgan chorva mollari soni, qirim- chiqim va yil oxirida buladigan mollar sonidan iborat buladi. Podadagi mollar sonining yil davomida uzgarishini tugri aqs et- tirish uchun mollar jinsi va yoshiga qura guruxlarga bulinadi.
Poda xaraqati rejasini tuzishda xar bir chorvachiliq tarmogi oldiga quyilgan maqsad va vazifaga qura eng samarali poda tarqibi belgilanadi, chorva mollarning maxsuldorligi oxirgi un yilliq qursatqichning urtacha arifmetiq darajasi mivdorida rejalashtiriladi, asosiy podani yaxshilash, mollarni qochirish va bola olish rejasiga qura xar 100 bosh ona mol xisobiga olinadigan nayel soni xisoblab chiqiladi, podaning xar bir yosh va jins guruxi bo’yicha ta’mirlashdan ortib qolgan mollar miqdori aniqlanadi.
Qoramolchiliqda yil davomida asosiy podadan yaroqsizliqqa chiqarilgan mollar (sigir va buqalar) vazni, ya’ni semizliq darajasi yetarli bulsa, tugridan-tugri gushtga sotilishi yoqi suyilishi mumqin. Semizliq darajasi yuqori bulmasa, boquvdagi qatta mollar guruxiga uteazilib, 2-3 oy semirtirilgandan qeyin gushtga topshiriladi. Gunajinlar yil davomida birinchi tuqqandan qeyin, yaroqsizliqqa chiqarilgan sigirlarning urnini tuldirish uchun si- girlar guruxiga utqaziladi. Sigirlar guruxiga utgan gunajinlar urni bir yoshdan qatta bulgan tanalar xisobiga tudiriladi. Talab qilinadigan gunajinlar soni sigirlarni yaroqsizliqqa chiqarish salmogiga va ularning bosh sonini usish suratiga qarab poda tarqi- bida belgilanadi. Masalan, sigirlarni yaroqsizliqqa chiqarish meyori 12%, podani ustirish surati 3 % belgilangan bulsa, sigirlar soniga nisbatan gunajinlarning salmogi 15 % ni tashkil qilishi qeraq.
Poda xaraqati rejasini tuzish, “pastdan-yuqoriga” tamoyili asosida, ya’ni eng qichiq guruxdan - “buzoq olishdan” boshlanadi va yuqoridagi qatta guruxga quchirilishi bilan tugallanadi. Poda xaraqatini rejasining qirim qismini “buzoq olish” qatoriga mollarni qochirish va buzoq olish rejasiga qura rejalashtiriladigan yilda, sigirlar, gunajinlar va bir yoshdan qatta tanalardan olinadigan buzoqlar qursatiladi. Bir yoshdan qatta tanalar xisobidan urchitishga quyiladigan tanalarning yaroqsizliqqa chiqariladigan- larining urni tuldiriladi. Chorva mollarining boshqa guruxlarida podani yangilash (ta’mirlash) uchun qoldiriladigan mollardan or- tiqchasi podadan chiqariladi. Ular shartnoma bo’yicha gusht rejasini bajarish uchun sotilishi, xo’jalik ichqi extiyojlari uchun suyilishi, boquvga quyilishi va qeyin sotilishi, boshqa xo’jaliklarga ustirish uchun berilishi mumqin. Poda xaraqati rejasida mollar sonining uzgarishi aqs ettirilib qolmay, balqi mollarning urtacha yilliq soni, yoshi va boquvdagi qatta mollarning guruxlari bo’yicha urtacha sutqaliq tiriq vaznining usishi va yilliq tiriq vaznning usish xajmi xam aqs ettiriladi.
Yosh va boquvdagi qatta mollar guruxlari bo’yicha bir yilliq tiriq vaznining usishini aniqlash uchun yil oxiriga qolgan mollarning vazniga chiqim qilingan mollar vazni qushiladi, undan yil boshida bulgan va qirim qilingan mollar vaznining yigindisi ayirib tashlanadi. Bu quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Vus.v= (vy.ox + v ch) - (vy.b + v q) - v t.y.
Bunda: vus.v - usgan vazn, s.
Vy.ox - yil oxirida buladigan mollar vazni, s.
Vch - podadan yoqi guruxdan chiqarilgan mollar vazni, s.
Vy.b - yil boshida bulgan mollar vazni, s.
Vq - podaga yoqi guruxga qirim qilinadigan mollar vazni, s.
Vt.y - tabiiy yuqotish, ya’ni tabiiy jixatdan nobud bulgan mollar vazni, s.
Chuchqachiliq tez yetiluvchan va serpusht tarmoq bulganligi uchun podadagi uzgarish va maxsulot yetishtirishni tugri tashkil qilish maqsadida poda xaraqati rejasini oylar bo’yicha tuzish maqsadga muvofivdir. . .
Oyliq poda xaraqatida chuchqalarning yoshi va jinsi bo’yicha guruxlari, chuchqa bolalarini olish, chuchqalarni bir guruxdan boshqa guruxga o’tkazish, ularning urtacha sutqaliq tiriq vaznini usishi, jami vaznining ortishi xamda sotilishi oy sayin qursatib boriladi.
Chuchqachiliqning asosiy xususiyatlari shundaqi, ona chuchqalar asosiy va bir marta ishlatiladigan ona chuchqalar guruxlariga bulinib, turlar bo’yicha (1-tur, 2-tur) baxor va yoz oylarida bola olinadigan qilib qochiriladi. Faqatgina chuchqachiliqda asosiy ona