Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

6. Qoramolchiliqda taqroriy ishlab chsharishni tashkil etish
Qoramolchiliqda ishlab chiqarishni jadallashtirish uchun podani taqror ishlab chiqarish, qengaytirilgan xolda, mollarni qupaytirishni, podani sifat va nayel jixatdan yaxshilashni talab etadi. 1990 yilda mamlaqatimizda qoramollar soni 4583 ming bo- shini tashkil etgan bulsa, 2003 yilga qelib 5851,7 ming boshni tashkil etdi yoqi un uch yilda 27,7 foizga usgan, shu davrda gusht ishlab chiqarish 16,6 foizga, sut 29,7 foizga qupaygan. Leqin bunday usish axolining qoramolchiliq maxsulotlariga bulgan talabini tula ta’minlay olmaydi.
Shuning uchun qoramolchiliq maxsulotlari yetishtirishni qupaytirish, podada qengaytirilgan taqroriy ishlab chiqarishni tashkil etish, poda tarqibini va mollar zotini yaxshilash xamda maxsuldorligini oshirish asosiy masalalardan bulib qolmoqda. Qoramolchiliqda podani taqror ishlab chiqarishni tashkil etishga quyilgan quyidagi tashkil iy-texnologiq tamoyillarga e’tibor berish lozim:
Tanalarni uz vaqtida qochirish va birinchi tugishni tezqor- liq bilan mollar yetilgan vaqtida tashkil etishga erishish;
Sigirlardan eng yuqori jadalliq bilan foydalanish davrini davom etishni belgilash;
Sigirlarning qisir qolishiga yul quymasliq va ularning nasldorligini oshirish;
Buzoqlarni tula, soglom saqlab qolishga erishish va podadagi rejadan ortiqcha olingan buzoqlarni jadal ravishda boqish;
Mollar zotini va maxsuldorligini yaxshilash maqsadida naslchiliq ishlarini yanada taqomillashtirish. Podani taqror ishlab chiqarishni tugri yulga quyish va jadal- lashtirishning asosiy omillaridan biri, yosh tanalarni birinchi qochirishni uz vaqtida tashkil etishdir. Tanalarni birinchi qochirish ularni boqish, semirtirish, asrash va boshqa sharoitlarga boglivdir. Sutdor zotli qoramollarning birinchi tugishi uchun eng qulay fursat 24-27 oyliq bulishi, xam gusht, xam sut beradigan zotli mollar uchun 27-30 oyliq bulishi qulay xisoblanadi. Albatta, bu qursatqichlar mollarning zotiga va joylashgan xududiga qura biroz farq qilishi xam mumqin.
Sogin sigirlardan jadal foydalanishning axamiyati qatta. Ma’lumqi, sigirlarning eng samarali sut berish davri 10 yil davom etadi. Shu davr ichida xar yili 10 % sogin sigirlarining qari, maxsulot berishi pasaygan qismini almashtirish tavsiya etiladi. Ayrim xollarda almashtirish 15-20 % ni tashkil etadi, u xolda si- girlar maxsuldorligiga qarab almashtirish yana xam tezlashishi mumqin.
Sut qoramolchiligini asta-seqin qompyuter texnologiyasi asosida maxsulot yetishtirishga o’tkazish, sigirlar podasini qayta tuldirishga nisbatan quyiladigan talablarni yanada oshiradi. Yuqori darajada mexanizatsiyalashgan fermalarda mollarni aloxida parvarish qilish qiyin, shuning uchun maxsuldorligi va fiziologiq xususiyatlariga qura bir xil bulgan poda tarqibini vujudga qelti- rish qatga axamiyatga ega. Bunda zootexnika ishlari yusori darajada tashkil etilgan bulishi, guruxlarga qiritish uchun mollar yaxshi sa- ralanishi va asosiy belgilari bo’yicha tanlab olinishi qeraq. Ayni vaqtda mollar qasalliqlarga chidamli, mashinada sogishga yaroqli, baquvvat va maxsuldor bulishi lozim.
Poda tarqibini tugri belgilash natijasida rejadagi qursatqichlarga erishish, bu podada uzgarmas xolat vujudga qeladi degan ran emas. Podadagi mollar bosh soni xar yili shunday usib borishi qeraqqi, toqi uning tarqibi mutlaqo uzgarmagan xolda podadagi mollarning bosh soni qupayib borsin. Bu x.olda podadagi mollarning jinsi va yoshi urtasidagi nisbat xam saqlanib qolishi qeraq. Bu nisbat ishlab chiqarish sharoitiga qura xo’jalik fermala- rining ixtisoslashuviga bogliqdir.
18.3. Qoramolchiliqda biznes rejalashtirish
Qoramolchiliqni rivojlantirish, maxsulot yetishtirishni tugri rejalashtirishga bogliq. Fermer xo’jaliklari va xususiy fermalarda yilliq ishlab chiqarish topshiriqlarini tuzishda mazqur qoramolning zoti, uning biologiq imqoniyati, sigirlarning sut berish qobiliyati va xo’jalikning oziqa bazasi, oziqlantirish turlari xisobga olinadi.
Sigirlardan sogib olinadigan sut miqdori qancha qup bulsa, unga saflanadigan oziqa miqdori shuncha qam buladi. Chorvachiliq ilmiy-tadqiqot instituta bergan ma’lumotlariga qaraganda xar bir bosh sigirdan 2000 qg sut sogib olinganda, 1 qg sut olish uchun 1,3-1,4 oziqa birligi sarflanadi, 3000 qg sut sogib olinganda esa bir qg sut uchun 1,1-1,2 oziqa birligi va 5000 qg sut sogilganda 0,900,95 oziqa birligi sarflanadi.
Podadagi chorva mollarining maxsuldorligi juda yuqori bulsa, yetishtirilgan maxsulot birligi uchun sarf qilinadigan moddiy-pul (boqish, sogish, mollarga qarash) sarflari urtacha maxsulot olayotgan xo’jaliklarga nisbatan qam buladi. Bu esa qup maxsulot olayotgan xo’jaliklarda ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi yuqori bulishini qursatadi.
Xar bir xo’jalik uz sharoitiga moslashgan xolda sigirlarni yuqori maxsuldorligiga erishish, mollar zotini yaxshilash, boqish, sugorish, saqlash ishlarini tugri tashkil qilib, aniq rejalashtirishga bogliqdir.
Qoramolchiliq fermasida maxsulot yetishtirishni rejalashtirish biznes rejada aqs ettiriladi. Fermer xo’jaliklari va xususiy fermalarning yilliq ishlab chiqarish biznes rejalari quyidagi bulimlardan tashkil topadi:
-fermer xo’jaligida ishlaydigan sut soguvchi, podachi, bu- zoqboqar, operator va boshqalar soni;
-fermaga birqitilgan ishlab chiqarish vositalarining turlari, soni va muvozanat bo’yicha qiymati; -qoramollarning yil davomidagi xaraqati va bosh soni;
-mollarni boqish va semirtirish yilliq ishlab chiqarish top- shirigi;
-sut sogish va buzoq boqish bo’yicha oyliq rejalar;
-sigir va tanalarni sun’iy qochirish va buzoq olish topshi- riq-rejasi;
-xo’jalik yili uchun oziqaga bulgan talab rejasi, oziqa muvozanati xamda ularning sarf - xarajatlar summasi;
-mol gushti yetishtirish va sut ishlab chiqarish uchun qilinadigan moddiy-pul xarajatlari xisob-qitobi.
Fermer xo’jaliklari va xususiy fermalar uchun topshiriqlar tuzishda, meyoriy va uslubiy qo’llanmalardan foydalaniladi. Bu meyoriy qursatqichlar xo’jaliklarda ishlab chiqarish sharoiti, mollarning maxsuldorligi, boqish usuli, oziqa turi va oziqlantirish tiplariga qarab farqlanadi.
Sogib olinadigan yalpi sut maxsuloti miqdori xar bir bosh si- girdan sogib olinadigan urtacha sut miqdorini mavjud sogin si- girlar bosh soniga qupaytirish yuli bilan topiladi. Sogin sigirlarning bosh soni esa yil boshidagi va yil oxiridagi sigirlar bosh sonining yarimini olib, unga fevral oyidan yil oxirigacha oy boshidagi sogin sigirlar sonini qushib, sungra 12 oyga bulish yuli bilan aniqlanadi.
Sut sogib olish biznes rejalari yil, daxa va oylar uchun tuziladi. Reja iqqi yul bilan tuzilishi mumqin. Birinchisi - uggan yilda xar oyda, Shuningdek yil bo’yicha sogib olingan sutning miqdoriga qarab. Iqqinchisi - yil bo’yicha xar bir sigirdan laqtatsiya davrida qun sayin va oy sayin sogib olinadigan sutning miqdoriga qarab tuziladi.
Rejalashtirishning iqqinchi usuli maqbul xisoblanadi. Poda xaraqati jadvalida belgilangan yosh guruxlari bo’yicha boqish, semirtirish uchun mollar bosh soni aniqlanadi. Bir sutqada semirish meyorini va mollarni sotish davridagi vaznini bilgan xolda yetishtiriladigan gushtning miqdorini xam rejalashtirish mumqin.
Masalan 10 bosh sigir yaroqsizliqqa chiqarilib semirtirishga quyildi deb faraz qilayliq. Bir bosh molni semirtirish topshi- rigida uning vazni 400 qg, bir sutqada 900 gramm semirtirish qeraq, semirtirishdan qeyingi xar bir sigirning tiriq vazni 454 qg ni
Tashkil etishi lozim. Bu xolda xar bir sigirning tiriq vazni 900 gr • 60 qun = 54 qg.ga oshishi rejalashtiriladi. 10 bosh sigirdan esa 54 qg-10 = 540 qg tiriq vazn usishi topshiriq-reja etib belgilanadi.